Sztuka 2011 - od awantury do wydarzenia

Przez cały 2011 rok świętowało 100-lecie (zostało otwarte 19 lutego 1911 r.) Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie. Ale nie był to taki zwyczajny jubileusz, bo też w ostatnich latach niezwyczajne to muzeum. Jubileuszowa wystawa 'Przejścia i powroty' na przykład najpierw została otwarta w Marsylii, a dopiero potem zawędrowała do Krakowa. Zbudowana jest z 13 przystanków prezentujących m.in. rzeźbę, fotografię, malarstwo na szkle oraz malarstwo tradycyjne, rękodzieło, strój, przedmioty dnia codziennego. Ale nie o samo pokazanie eksponatów jej twórcom chodziło, a o wydobycie ich metaforycznych, poetyckich sensów i zwrócenie uwagi widzów na 'życie ukryte w przedmiotach i stojących za nimi ludzi'. Przez cały rok pracownicy muzeum namawiali nas przede wszystkim do dialogowania z historią i tradycją. Stworzyli też m.in. Wirtualne Muzeum Drzeworytów Ludowych - www.drzeworyty.eu. A zamykają rok otwartą właśnie wystawą w budowie Rzeczy Nowe. I znowu mamy 13 przedmiotów, tym razem zakupionych ostatnio bądź otrzymanych w darze, np. arkusz Excela, który pannie młodej latem tego roku posłużył do zaplanowania ślubu, czy antyszopkę, w której dostrzec można martwy hotel Forum, elementy Szkieletora, komin centrum handlowego Bonarka i wieżę telewizyjną z Krzemionek... Każdy z nas może wziąć udział w budowaniu tej ekspozycji. Frapujące, prawda?

Krakowska artystka Monika Drożyńska nie przypuszczała jak wiele emocji może wzbudzić jej projekt Haft miejski. Założenie było proste: napisy, które znalazła na murach, zamieniała następnie w hafty: 'W życiu liczy się lans i dobry wygląd', 'Mam dość', 'Przestańcie umierać'... Projekt rozgrywał się tak naprawdę w 2010 roku, na początku bieżącego wybuchła jednak awantura, bo na billboardach i telebimach w kilku polskich miastach pojawiło się ostatnie hasło 'Zimo wypierdalaj'. No i zaczęły się ataki na 'wulgarną' artystkę i ministerstwo kultury, które dało jej stypendium na realizację projektu. Na szczęście emocje opadły, a Drożyńska mogła wrócić do haftowania... emocji właśnie. Najpierw wędrowała po krakowskich instytucjach kulturalnych (MOCAK, Bunkier Sztuki, Muzeum Narodowe) z projektem Wyhaftuj się!. - Haftując, dosłownie i w przenośni, doznajemy pewnego rodzaju ulgi. To sposób na oswajanie złych emocji - opowiadała. A swe ostatnie projekty podsumowała wystawą 'Po słowie' w Bunkrze Sztuki. Znalazły się na niej elementy 'Aktywności zimowych' i 'Haftu miejskiego' oraz powstająca podczas spotkań z widzami praca 'Między słowami'. Drożyńska rozmawiała z nimi, a rozmowy nagrywała. Na podstawie nagrań i obrazu zapisu dźwiękowego stworzyła 'rejestr/haft emocji', które pojawiły się między słowami w trakcie spotkań ze zwiedzającymi.

To było wyjątkowo żenujące przedstawienie, o którym zapewne szybko chcielibyśmy zapomnieć. Dama z gronostajem miała wrócić do Krakowa pod koniec lutego. Nie wróciła, bo zarząd Fundacji Książąt Czartoryskich zdecydował, że obraz Leonarda da Vinci zostanie dłużej w Warszawie, bo... No właśnie, chciał, żeby Dama poechała nie tylko - jak planowano - na gościnne występy do Londynu, ale też do Berlina i Madrytu. A że konserwatorzy nie wyrażali na to zgody, zaczęło się więc szantażowanie i naciski - jak się nie zgodzicie, to obraz do Krakowa nie wróci, tylko będzie wędrował po innych miastach. W końcu ministerstwo kultury uległo i zgodziło się na ośmiomiesięczną podróż obrazu, zastrzegając że po powrocie ma pozostać w Krakowie przez 10 lat. Nie wiadomo, czy tak się stanie, bo już wcześniej podobne ustalenia łamano. Nadzieję na dotrzymanie umowy dają jednak zmiany, do jakich doszło w zarządzie fundacji po tegorocznych awanturach i fakt, że to Muzeum Narodowe w Krakowie ma teraz przede wszystkim czuwać nad dziełem Leonarda. A jego pracownicy i dyrekcja od początku przeciwko wyprawom obrazu protestowali.

Po ubiegłorocznym, przedwyborczym otwarciu pustych ścian, w tym roku Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK na Zabłociu zaczęło powoli wypełniać się treścią. Wiosenna inauguracja przyniosła sześć wystaw - dwie stałe i cztery czasowe. W głównym budynku na niższym poziomie znalazła się kolekcja własna muzeum składająca się na razie z ok. 50 prac artystów z Polski i zagranicy, a na piętrze wystawa 'Historia w sztuce' - ponad 120 prac autorstwa 44 artystów (dzieła Jana Matejki, Tadeusza Kantora czy Stanisława Wyspiańskiego zestawiono z pracami współczesnymi, m.in. Katarzyny Kozyry, Mirosława Bałki, Yael Bartany i Artura Żmijewskiego). Była też biblioteka prof. Mieczysława Porębskiego, wybitnego historyka sztuki, przekazana w całości MOCAK-owi, 'Bibliophilia' Maurycego Gomulickiego, prace 15 młodych artystów biorących udział w polskiej edycji konkursu Fundacji Vordemberge-Gildewart, i wystawa Miesiąca Fotografii w Krakowie 'Alias: Madeleine Sante'. Później kolekcja MOCAK-u wzbogaciła się o pracę Mirosława Bałki z 1998 r. '7+1', zainaugurowano dwie nowe galerie: Alfa (w głównym budynku) i Beta (w budynku B), mające służyć prezentacji osiągnięć młodych twórców, a w końcu otwarto trzy kolejne ekspozycje: 'Akcjonizm wiedeński' (poświęconą najbardziej radykalnemu i skandalizującemu nurtowi w historii sztuki), 'Są we mnie wszystkie kobiety świata' Ane Lan i Tkaniny EU Małgorzaty Markiewicz. Słowem: działo się sporo. Równocześnie MOCAK stara się też być miejscem spotkań i dyskusji, ostatnio na przykład poświęconych temu, czy Kraków potrzebuje Muzeum Kobiet.

Dwie z tegorocznych wystaw Muzeum Narodowego w Krakowie szczególnie zapadły nam w pamięć. W lipcu zawitała do gmachu głównego muzeum ekspozycja 'Skarby Korony Hiszpańskiej', na której mogliśmy podziwiać dzieła El Greco, Goi, Tycjana, czy Veronese. Złożyło się na nią ponad sto dzieł wypożyczonych przez Patrimonio Nacional de Espana - instytucję zarządzającą kolekcjami królewskiego dworu hiszpańskiego. Poza malarstwem najwybitniejszych hiszpańskich mistrzów do Krakowa sprowadzono również arcydzieła rzemiosła - meble, zbroje, gobeliny, a także rzeźby i przedmioty kultu religijnego.

W październiku ich miejsce zajęła ekspozycja 'Turner. Malarz żywiołów', na której zebrano obrazy Williama Turnera, największego malarza angielskiego romantyzmu, prekursora impresjonizmu i symbolizmu. Przygotowało ją Bucerius Kunst Forum w Hamburgu. W Muzeum Narodowym pokazano 84 prace Turnera przedstawiające żywioły: ziemi, wody, powietrza i ognia, pochodzące z Galerii Tate oraz kilku kolekcji angielskich i amerykańskich.

Rok zamknęła kolejna awantura, a raczej sterowany protest. Dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie Zofia Gołubiew otrzymała kilkaset e-maili przeciwko otwartej w listopadzie 'Wystawie' Katarzyny Kozyry. Artystkę atakowano za 'epatowanie filmami z udziałem pederastów, epatowanie dewiacjami seksualnymi, nagością ciał starych ludzi oraz profanowanie krzyża', a także za instalację, której autorką jest... Dorota Nieznalska. Za protestem stało Stowarzyszenie Kultury Chrześcijańskiej im. Piotra Skargi. - Gdybym wiedziała, że takie będą reakcje, być może poczekałabym z tą wystawą jeszcze kilka lat, aż na Kraków spłynie łaska przestania bycia grajdołkiem - mówiła w rozmowie z gazetą Zofia Gołubiew. - Kiedy lata temu Kozyra pokazywała swoją 'Piramidę zwierząt' w MCK czy nieco później 'Łaźnię' w Bunkrze Sztuki, był to może jeszcze okres skandalizujący. Ale teraz? Wydawało mi się, że Kozyra to już klasyk. 20 lat twórczości, starsza pani po prostu.

Dodajmy, że wystawa jest przeglądem wszystkich najważniejszych prac artystki.

Bardzo ciekawie wypadły też dwie - jakże różne - wystawy w Międzynarodowym Centrum Kultury. Obu towarzyszył bardzo rozbudowany program imprez towarzyszących.

Ekspozycję 'Pomarańczowa Alternatywa - happeningiem w komunizm' można było zwiedzać - do wyboru - w hełmie milicjanta albo czapce krasnoludka. Zalecane było też malowanie po ścianach, pisanie na maszynie, budowanie Pałacu Kultury z pudeł, składanie czapeczek. Na wystawie w MCK po raz pierwszy tak obszernie zaprezentowano historię Pomarańczowej Alternatywy - jej narodziny i rozwój, a także kontekst polityczny i społeczny. Były zdjęcia, filmy, ulotki, wielkoformatowe powiększenia, eksponaty z epoki, a także repliki używanych podczas akcji rekwizytów.

Jaką sztukę piętnowano na wystawach ?sztuki zwyrodniałej?, niszczono? Jakich twórców hitlerowski reżim nienawidził i za co? Ilu artystów wyemigrowało, zginęło w obozach i więzieniach? - na te pytania odpowiadała wystawa 'Polowanie na awangardę. Zakazana sztuka w III Rzeszy'. Mogliśmy na niej zobaczyć dzieła dokumentujące rzeczywistość Niemiec tuż przed dojściem Hitlera do władzy i później, prace wyraźnie polityczne, ale również niewinne portrety czy sceny obyczajowe (do wpisania na listę sztuki zakazanej wystarczyło, że artysta nie chwalił aryjskiej tężyzny albo był żydowskiego pochodzenia) - obrazy, grafiki, rzeźby, książki pisarzy wyklętych, mogliśmy też posłuchać muzyki nieprawomyślnych kompozytorów.

W lutym pożegnaliśmy jednego z najwybitniejszych polskich artystów Jerzego Nowosielskiego. Zmarł w wieku 88 lat. - Żegnamy dziś malarza, rysownika, pedagoga, profesora, malarza świętych i świętego wśród malarzy - mówił nam jego grobem minister kultury i dziedzictwa narodowego Bogdan Zdrojewski. Przypominał też ostatnie lata artysty. - Od czasu do czasu pisał. Pisał, iż chciałby przed śmiercią coś jeszcze zrozumieć, a tymczasem odchodzi i coraz więcej wątpi - mówił Zdrojewski, przywołując korespondencję malarza z Tadeuszem Różewiczem.

Nowosielski był artystą, który w niezwykle spójny sposób łączył swoją codzienną postawę życiową z twórczością plastyczną. Jego prace były odzwierciedleniem poglądów, które wyznawał jako filozof i teolog prawosławny. Te dwa jego intelektualne oblicza były nie mniej ważne od bycia malarzem, a w szczególności - pisarzem ikon.

Nowosielski urodził się w 1923 r. w Krakowie. Tu studiował na ASP, był asystentem Tadeusza Kantora. Został wychowany w liturgii wschodniej, sztuką sakralną zajmował się już w okresie socrealizmu. Wkrótce po swojej debiutanckiej wystawie reprezentował Polskę na biennale w Wenecji i Sao Paulo. Do jego najbardziej znanych prac należą monumentalne malowidła w kościołach w Lourdes, w Nowej Hucie i Warszawie.

Z kronikarskiego obowiązku odnotujmy, że tuż po śmierci artysty okradziono jego mieszkanie (złodziei ujęto), a dalsza rodzina zakwestionowała pozostawiony przez niego testament.

'To Miesiąc Fotografii wielkiego ryzyka, miesiąc eksperymentu. Cały poświęcony jest jednemu tematowi, wszystkie wystawy programu głównego - wystawa przekrojowa, wprowadzająca, na dwu piętrach Bunkra Sztuki, i 23 wystawy rozsiane po muzeach i galeriach - powstały na zamówienie (to ewenement na skalę światową); gościnnymi kuratorami zostali wybitni artyści: Adam Broomberg i Oliver Chanarin' - pisał na naszych łamach Wojciech Nowicki. I tłumaczył: 'Tegoroczna edycja Miesiąca Fotografii zatytułowana została ?Alias?, bo tematem jest nie powłoka fotografii, lecz pewna koncepcja. Jest nią heteronim; pojęcie siostrzane wobec pseudonimu, z jedną ważną różnicą. Pseudonim ukrywa osobę autora, kiedy ten nie chce lub nie może publikować pod własnym nazwiskiem; heteronim tworzy autora fikcyjnego'. Zaś Broomberg i Chanarin napisali o swoim projekcie: 'To eksperyment, który miał się nie powieść, ponieważ nie powinno być tak łatwo przestać być sobą; zerwać z własnymi zainteresowaniami politycznymi i etycznymi. Jednak większość artystów, do których się zwróciliśmy, odważnie podjęła to wyzwanie. 'Nigdy nie rozstajemy się ze sobą', skarżył się portugalski pisarz Fernando Pessoa w 'Księdze niepokoju'. Chcieliśmy każdemu dać szansę dokładnie na to: na rozstanie się ze sobą?. Oj, działo się.

Choć niektórzy od razu ogłosili, że trzecia edycja ArtBoom Festivalu jest wyraźnie kryzysowa i oszczędnościowa, w pamięci pozostało nam kilka projektów. Chociażby 'For Krakow' Jenny Holzer (amerykańska artystka stworzyła kolaż z ważnych dla niej wierszy Czesława Miłosza i wyświetliła je w okolicy Wawelu), mural włoskiego artysty o pseudonimie Blu, wkomponowany w panoramę podgórskiej strony Wisły, na wysokości kładki Bernatka, czy stworzona w hołdzie dla Pomarańczowej Alternatywy instalacja 'Wolność' Davida Czernego. Mogliśmy też m.in. sprawdzić co z okien widzi władza i artyści, zajrzeć do zamkniętych krakowskich ogrodów, czy pozwolić się zbombardować dźwiękiem.

Ostatnie dni roku przyniosły informacje o rekordowej frekwencji w oddziałach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Podziemny Rynek zwiedzają głównie Polacy, Fabrykę Schindlera - cudzoziemcy - poinformowała dyrekcja. Jak wyliczyła, podziemny Rynek odwiedzi w tym roku prawie 300 tys. osób, a Fabrykę Schindlera - około 200 tys. Wydawało się, że w tym roku padnie rekord - milion odwiedzających wszystkie oddziały ale najprawdopodobniej skończy się na 970 tys. osób. Ale i tak oznacza to, że prawdopodobnie Muzeum Historyczne Miasta Krakowa w rankingu najpopularniejszych polskich muzeów.

Szczerze gratulujemy i życzymy jak najlepiej. Wrażenie psują tylko powtarzające się przez cały rok informacje o kolejnych awariach podziemnej ekspozycji.