Co każdy powinien wiedzieć o smogu

Średnio przez ponad 100 dni w roku mieszkańcy Krakowa nie oddychają czystym powietrzem. Mamy wtedy do czynienia ze smogiem. To określenie pochodzi od angielskich słów smoke - dym i fog - mgła. Oznacza gęstą chmurę zanieczyszczeń, w której znajdują się szkodliwe pyły i związki chemiczne. Pyły - nazywane zawieszonymi - określa się symbolami: PM10 i PM2,5, co oznacza, że zawierają cząsteczki mniejsze niż 10 mikrometrów i 2,5 mikrometra. Wśród towarzyszących im w powietrzu substancji organicznych i nieorganicznych znajdują się m.in. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, benzo(a)piren, dioksyny, furany, metale ciężkie, rtęć, amoniak, ołów, tlenki siarki, węgla, azotu, wapnia i chloru.

Głównie odpowiedzialne za wysokie stężenie pyłów i szkodliwych substancji w powietrzu (czyli tak zwaną niską emisję) są piece węglowe, nadal używane w około 24 tys. krakowskich gospodarstw domowych. Emitowane wprost do atmosfery spaliny są tak bardzo zanieczyszczone, bo wiele osób używa nie tylko niskiej jakości węgla, ale też spala w piecach zwykłe śmieci, w tym plastikowe opakowania czy pokawałkowane stare meble i futryny, pokryte farbą i lakierem. Pod koniec 2015 roku straż miejska złapała właściciela warsztatu samochodowego, który w domowym piecu pozbywał się zużytego oleju silnikowego!

Według danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego domowe paleniska odpowiadają za 42 proc. zanieczyszczeń w krakowskim powietrzu, rocznie emitują 762 tony pyłu i około 470 kg benzo(a)pirenu.

Winę za zanieczyszczone powietrze ponoszą też zakłady przemysłowe, których udział w powstawaniu smogu oblicza się na 21 proc. Choć największe fabryki i zakłady energetyczne rocznie wysyłają do atmosfery ponad 980 ton pyłu i 165 kg benzo(a)pirenu, to ich udział w powstaniu smogu w mieście jest mniejszy ze względu na wysokie kominy, dzięki którym owe zanieczyszczenia rozpraszane są na dużej wysokości.

17 proc. zanieczyszczeń w Krakowie wytwarzają samochody, emitujące do atmosfery około 539 ton pyłu. Około 20 proc. smogu to przynoszone z wiatrem nad Kraków pyły głównie z podkrakowskich miejscowości, gdzie słabym węglem i odpadkami pali się na potęgę. W mniejszym stopniu zatruwa nas region śląski. O ile w Krakowie prowadzone są różne działania mające na celu ograniczenie smogu, o tyle w małopolskich gminach przeważnie nie robi się w tym kierunku niczego. Co gorsza, Kraków położony jest w naturalnej niecce, co sprzyja gromadzeniu się zanieczyszczeń i utrudnia przewietrzanie (rocznie ponad 100 dni bezwietrznych).

Jakość wdychanego powietrza nie jest oczywiście obojętna dla organizmu człowieka. Dwutlenek siarki silnie podrażnia drogi oddechowe, może też powodować schorzenia spojówek i skóry. Dwutlenek azotu podrażnia oczy, skórę i drogi oddechowe, wywołuje duszący kaszel, bóle głowy i przyczynia się do obniżenia odporności organizmu.

Cząstki pyłu PM10 i PM2,5 w ciągu minuty docierają przez krwiobieg do nerek, wątroby, mózgu i tkanek. Najmniejsze pyły (PM2,5 i mniejsze) przenikają łożysko, czterokrotnie podnosząc ryzyko wystąpienia później u dziecka astmy. Badania potwierdzają też, że wdychanie zanieczyszczonego powietrza opóźnia rozwój intelektualny dzieci, powoduje problemy z pamięcią i koncentracją, niekiedy prowadzi do depresji.

Dzieci w Krakowie prawie trzy razy częściej chorują na astmę oskrzelową niż ich rówieśnicy z wolnych od smogu regionów. W skali ogólnopolskiej na astmę oskrzelową choruje 6 proc. dzieci; w Krakowie - 16 proc. Lekarze nie mają wątpliwości, że winne jest zanieczyszczone powietrze.

Pyły zawieszone są też drugim po papierosach czynnikiem wywołującym raka płuc, choroby układu oddechowego czy przewlekłą obturacyjną chorobę płuc.

Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że w Polsce w wyniku chorób wywołanych zanieczyszczeniem powietrza umiera przedwcześnie 44 tys. osób, a przeciętna długość życia skraca się o około 10 miesięcy. Eksperci zaznaczają, że ograniczenie emisji trujących gazów mogłoby zmniejszyć liczbę przedwczesnych zgonów nawet o dwie trzecie.

Źródeł informacji o zanieczyszczeniu powietrza jest kilka. W internecie można je znaleźć na stronie Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska, który publikuje godzinowe stężenia m.in. pyłu PM10 ze stacji pomiarowych w Krakowie. Trzeba wejść na stronę WIOŚ i po prawej stronie ekranu kliknąć zakładkę "jakość powietrza on-line"; potem wybrać "dane pomiarowe - aktualne" i interesującą nas stację monitoringu. W Krakowie jest ich sześć: al. Krasińskiego, os. Piastów, ul. Złoty Róg, Kurdwanów, ul. Dietla i ul. Bulwarowa.

Informacje można też czerpać ze strony malopolska.pl (zakładka eko-prognoza). Tam znajdziemy nie tylko aktualne informacje o poziomie zanieczyszczeń, ale też prognozy na następne dni.

O smogu informuje też MPK na telebimach w tramwajach i autobusach oraz na przystankach.

Coraz większą popularność zyskują aplikacje smogowe, które można ściągnąć na smartfona. Dostępne są trzy: SmokSmog, Kraków Smog i Jakość powietrza w Polsce (Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska). Ta ostatnia aplikacja prezentuje godzinowe stężenia pyłów oraz innych zanieczyszczeń, m.in. dwutlenku siarki, azotu i pyłu PM2,5. Aplikacja SmokSmog pokazuje w procentach przekroczenie normy, a Kraków Smog informuje o jakości powietrza za pomocą prostych komunikatów, np. "bardzo zła".

O wysokich stężeniach pyłu na bieżąco informuje też na stronie internetowej "Gazeta Wyborcza", a w przypadku przekroczenia tzw. poziomu informowania także miejski serwis krakow.pl.

W Europie nie ma ustalonych norm godzinowych, dlatego sprawdzając w ciągu dnia poziom stężenia pyłów, przyjmuje się normę średniodobową dla pyłu PM10. Wynosi ona 50 mikrogramów na metr sześcienny. Oznacza to, że średnie stężenie pyłów z 24 godzin nie powinno przekroczyć tego poziomu. Unia Europejska dopuszcza 35 dni w roku, kiedy normy mogą być przekroczone. Kraków, niestety, ten limit notorycznie przekracza.

Stężenie pyłów na poziomie 50 mikrogramów na metr sześcienny oznacza, że nasz organizm jest bezpieczny i można śmiało np. wyjść na spacer. Wyższe stężenia pyłów mogą już jednak negatywnie odbić się na zdrowiu.

Większość krajów Europy Zachodniej przyjmuje, że poziomem krytycznym, tzw. poziomem alarmowym, jest średniodobowe stężenie pyłów między 70 a 100 mikrogramów na metr sześcienny. Gdy stężenie smogu osiągnie ten poziom, podejmowane są działania zaradcze, np. ogranicza się ruch samochodowy.

W Polsce w 2012 roku Ministerstwo Środowiska uznało, że poziom, od którego należy informować społeczeństwo o zagrożeniu smogowym, to stężenie 200 mikrogramów w ciągu doby; poziom alarmowy to 300 jednostek.

Pod koniec 2015 roku Kraków samodzielnie obniżył te poziomy: ostrzeżenie do społeczeństwa wysyła się, gdy średnia ze wszystkich stacji pomiarowych przekroczy 150 mikrogramów na metr sześcienny; poziom alarmowy zaś ustalono na 200 mikrogramów.

26 grudnia 2015 roku weszły w życie przyjęte przez krakowskich radnych przepisy o darmowej komunikacji miejskiej w czasie smogu. Kierowcy i ich pasażerowie mogą podróżować bez biletów tramwajami i autobusami, gdy średnia ze wszystkich stacji łącznie pokaże poziom stężenia pyłów powyżej 150 mikrogramów na metr sześcienny. Informacja o wprowadzeniu darmowej komunikacji jest ogłaszana przez magistrat około godz. 16 (po sprawdzeniu średniej z ostatnich 16 godzin) i potwierdzana o godz. 24. Darmowa komunikacja obowiązuje następnego dnia.

W uchwale znalazł się też zapis, że darmowa komunikacja obowiązuje, gdy średni poziom pyłów z 16 godzin choć na jednej stacji pomiarowej przekracza 200 mikrogramów na metr sześcienny.

Z darmowego przejazdu mogą korzystać kierowcy i tylu pasażerów, ile jest dopuszczonych w dowodzie rejestracyjnym ich samochodu.

Gdy stacje pomiarowe wskazują kilkakrotne przekroczenia norm, urząd miasta rozsyła informację do szpitali, przychodni i zakładów opieki, aby przygotowały się na większą liczbę pacjentów z problemami oddechowymi i krążenia. Informacja o zanieczyszczeniu jest też przekazywana do szkół, przedszkoli i żłobków. Dzieci nie wychodzą wtedy na spacery i wycieczki (dyrektorzy mogą jednak zezwolić na przejazd do obiektów zamkniętych, jak muzea czy teatry).

Lekarze od lat powtarzają: chcesz się skutecznie obronić przed smogiem - zmień miejsce zamieszkania. Dla większości, ze względu na sytuację życiową, to rozwiązanie nierealne. Ale jeśli ktoś ma taką możliwość... Podpowiadamy: w Polsce najmniej zanieczyszczona jest północna część kraju, zwłaszcza dobrze przewietrzone gminy i miasta nadmorskie.

Kto jednak zostanie w Krakowie, musi sobie radzić inaczej. W czasie smogu lepiej więc ograniczyć do minimum przebywanie na zewnątrz, zrezygnować ze spacerów, a już szczególnie z biegania czy jazdy na rowerze. Dotyczy to zwłaszcza kobiet w ciąży, dzieci, chorych na astmę, alergików i osób starszych, najmniej odpornych na szkodliwe działanie trujących pyłów.

Tym, którzy muszą się przemieszczać, polecić można antysmogowe maseczki. Z dostępnych na rynku najpopularniejsze są produkty takich firm, jak RZMask, Totobobo, Respro i VOG Masks. Kupując maskę, należy zwrócić uwagę na parametry filtrów, które powinny radzić sobie z zanieczyszczeniami typu PM10 i PM2,5. Z najmniejszymi pyłami, submikronowymi, powinien bez problemów rozprawić się filtr HEPA. Dobrze też, by filtr zawierał warstwę węgla aktywnego, która zabezpiecza organizm przed toksycznymi związkami gazowymi, jak dwutlenek siarki czy tlenek azotu. Lepsze (także dla higieny) są maski z wymiennym filtrem. Założenie maski przez dziecko powinno być poprzedzone konsultacją lekarską. Maska ma bezpośredni kontakt z twarzą dziecka i jego układem oddechowym - potencjalnie może być więc dla niego pewnym zagrożeniem. A i same maski raczej nie są przystosowane dla dzieci - zarówno jeśli chodzi o rozmiar, jak i specyficzny sposób wiązania.

W ubiegłym roku parlament przyjął nowelizację ustawy o ochronie środowiska, zwaną powszechnie antysmogową. To pierwszy od lat dokument, który ma być narzędziem dla samorządów w walce z niską emisją. Ustawa daje możliwość wprowadzania przez władze lokalne zakazu stosowania przestarzałych pieców węglowych i najbardziej szkodliwych paliw węglowych.

Pierwszym i jak dotąd jedynym miastem, które skorzystało z możliwości, jakie daje ustawa, jest Kraków. Na początku tego roku w mieście wprowadzono zakaz palenia węglem i drewnem. Nie natychmiast, oczywiście. Na dostosowanie do nowych przepisów mieszkańcy mają czas do września 2019 roku. O takie rozwiązania prawne przez lata zabiegali w Krakowie aktywiści miejscy. W mieście działa już Program Ograniczenia Niskiej Emisji (PONE) ? finansowania wymiany pieców węglowych (szczegóły poniżej). Od 2013 roku zaś w budżecie miejskim rezerwowane są pieniądze na dofinansowanie rachunków za stosowanie ekologicznego ogrzewania.

Niezależnie od tego straż miejska ma obowiązek sprawdzać, czym krakowianie palą w piecach. Gdy więc mieszkańcy widzą unoszący się z jakiegoś komina gęsty dym, mogą zadzwonić pod nr 986 i wezwać kontrolę. Strażnicy pobierają wtedy do analizy próbki pyłów z palenisk. Za wrzucenie do pieca odpadów grozi mandat od 20 do 500 zł.

Każdy, kto decyduje się na rozstanie ze starym piecem węglowym, może liczyć na dofinansowanie ze wspomnianego wyżej Programu Ograniczenia Niskiej Emisji. W tym celu należy złożyć wniosek do Urzędu Miasta Krakowa. Druki można ściągnąć ze strony internetowej bip.krakow.pl i bezpiecni.pl albo dostać w magistracie przy pl. Wszystkich Świętych i na os. Zgody 2, a także w siedzibach rad dzielnicowych.

Do wniosku należy dołączyć dokument potwierdzający tytuł prawny do nieruchomości, w której znajduje się piec. Od tego roku urzędnicy uprościli kwestie formalne - wystarczy podać imię, nazwisko, adres i PESEL, bez konieczności dostarczania kserokopii wyciągu z ksiąg wieczystych i podawania numeru działki. Niepotrzebne jest też potwierdzenie od dostawców ciepła, że podłączenie jest możliwe. Intencja jest taka, aby cała procedura - od złożenia wniosku, przez jego weryfikację i kontrolę paleniska, do podpisania umowy - nie przekraczała dziewięciu dni. Informacja o przyznaniu dotacji jest publikowana na stronie bip.krakow.pl.

Po podpisaniu umowy można przystąpić do realizacji inwestycji. Obliczenia potwierdzające dobór mocy kotła mogą być wykonane przez projektanta, audytora energetycznego lub instalatora.

Od tego roku w ramach procedury rezygnowania z pieca mieszkańcy mogą dokonywać transakcji bezgotówkowych, nie muszą wiec wykładać własnych pieniędzy na inwestycję. Właściciel pieca tylko podpisuje umowę z miastem i z wykonawcą, a potem całe rozliczenie odbywa się poza nim.

Dotację można wykorzystać na likwidację starego źródła, dostosowanie, modernizację lub budowę wewnętrznej instalacji centralnego ogrzewania (c.o.) i ciepłej wody użytkowej (c.w.u.), a także ewentualne prace przygotowawcze w obrębie komina (np. wkład kominowy) oraz zakup i montaż nowego źródła ciepła.

Mieszkańcy, którzy wymienią piec węglowy na gazowy, elektryczny, opalany lekkim olejem opałowym, pompę ciepła lub podłączą się do miejskiej sieci ciepłowniczej, będą mogli otrzymać nie więcej niż 900 zł za każdy 1 kW mocy nowego źródła ogrzewania. Maksymalna kwota dotacji to 8 tys. zł. Ci, którzy zdecydują się na instalację kolektora słonecznego, będą mogli otrzymać 1 tys. zł za każdy metr kwadratowy kolektora.

Dotacja obejmuje też remont, który należy przeprowadzić przy wymianie paleniska. Tę część dotacji oblicza się tak: liczba metrów kwadratowych mieszkania razy 80 zł. Można kupić droższy piec i użyć do remontu droższych materiałów, ale wtedy dodatkowe koszty pokrywa się samemu. Rozliczenie odbywa się na podstawie zebranych faktur.

Uwaga! Tylko w tym roku dofinansowanie do wymiany pieców wynosi jeszcze do 100 proc. poniesionych kosztów. W 2017 roku kwota ta spadnie do 80 proc., a w 2018 - do 60 proc.

Najubożsi mieszkańcy mogą skorzystać z dopłat do rachunków za ekologiczne ogrzewanie. Można się o nie starać, gdy dochód na osobę nie przekracza 3170 zł w przypadku osoby samotnie gospodarującej i 2313 zł na osobę w przypadku wspólnego gospodarstwa domowego.

Wysokość pomocy przyznawanej na rok kalendarzowy ustala się jako iloczyn: powierzchni lokalu, stawki dopłaty i współczynnika dochodu. Roczna stawka dopłaty do metra kwadratowego wynika z oszacowanego wzrostu kosztu jego ogrzewania jednym z systemów proekologicznych. Wysokość stawek kształtuje się następująco: MPEC - 17,02 zł, gaz - 28,47 zł, energia elektryczna - 65,96 zł, olej opałowy - 41,92 zł. O pieniądze należy wystąpić do Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej.