Zamki, pustynie, szyby, widoki... Rowerem wokół Olkusza [TRASY]

Tematyczne wycieczki w okolice Olkusza:

Trasa 1: Zamków i warowni

Trasa 2: Pustynna

Trasa 3: Postindustrialna

Trasa 4: Olkuskie skałki i wapienniki

Trasa 5: Kardynała Karola Wojtyły

Trasa 6: Górnicza

Trasa 7: Szlakiem powstańców 1863 i Kozaków

(Olkusz - Rabsztyn - Bydlin - Klucze - Olkusz)
Zaczynamy na olkuskim rynku, obok wejścia do piwnic średniowiecznego ratusza (rozebrany w XIX w.). Z rynku wyjeżdżamy ul. Augustiańską. Następnie skręcamy w lewo i ul. Kościuszki jedziemy na Wolbrom. Drogą nr 783 wspinamy się na wzgórze Sikorka, skąd dostrzeżemy już wapienne wzgórze z ruinami zamku. Rabsztyn to jedno z okazalszych Orlich Gniazd (jak nazywa się zamki Jury Krakowsko-Częstochowskiej).

Fot. Olgerd Dziechciarz

Murowany zamek zbudowano w XIV w., ale wcześniej była tu drewniana warownia. Pierwszymi właścicielami był ród Toporczyków, następnie m.in. słynny polski husyta Spytko z Melsztyna, Tęczyńscy i Bonerowie. Za Mikołaja Wolskiego i Zygmunta Myszkowskiego dobudowano część pałacową. W 1657 r. zamek został spalony przez Szwedów. Już go nie odbudowano. Starostowie rabsztyńscy przenieśli się do okazałego dworu u podnóża zamku, z którego pozostały tylko piwnice, a to, co postawiono w jego miejscu, woła o pomstę do nieba.

Drogą pod zamkiem kierujemy się na północ. Tu nasza trasa pokrywa się z czerwoną ścieżką trasy rowerowej, która wiodąc głównie lasem, wśród skałek, doprowadza nas do Jaroszowca. Tam skręcamy w prawo. Przy dworcu PKP skręcamy w lewo i zaraz w prawo, w stronę Kolbarku, do którego mamy 4 km. Tuż za tą wsią jest Bydlin, gdzie na rozjeździe skręcamy w lewo; mijamy potężną lipę (pomnik przyrody), kościół katolicki z 1865 r., szkołę; za wsią droga łukiem doprowadza nas pod kaplicę z XVIII w. i cmentarz, gdzie pochowani są legioniści Piłsudskiego polegli w bitwie pod pobliskimi Krzywopłotami. Po drugiej stronie ulicy jest wzgórze św. Krzyża; wieńczą je ruiny zameczku myśliwskiego z XIV w., zamienionego przez Jana Firleja w 1570 r. na zbór kalwiński, w 1596 r. przemianowanego przez Mikołaja Firleja na kościół katolicki. Budynek zniszczyli w 1655 r. Szwedzi, zdążający pod Częstochowę. Zboczami ciągną się okopy z 1914 r.

Opuszczamy malownicze ruiny i ruszamy w drogę powrotną, ale teraz podążamy czerwonym szlakiem rowerowym. W Jaroszowcu jedziemy na Klucze. Gdy kończy się wysoki las, skręcamy w lewo; zostawiamy rowery i idziemy na południe, a potem, przy skałkach, odbijamy w prawo i wspinamy się na wzgórze Groble, gdzie w średniowieczu była strażnica; dziś jedynym po niej śladem jest wykuta w skale fosa. Oczarowani widokami wracamy na trasę. Drogą przez Klucze jedziemy do Olkusza.

Długość: ok. 34 km
Stopień trudności: 4

Fot. Olgerd Dziechciarz

(Olsztyn - Pustynia Starczynowska - Bukowno - Bolesław - Klucze - Pustynia Błędowska - Olkusz)
Zaczynamy na olkuskim rynku, skąd wyjeżdżamy za żółtym szlakiem pustynnym. Przekraczamy tory kolejowe (w tym szeroki tzw. ruski tor), a następnie jedziemy mostem nad Babą, legendarną rzeką, co to obok królowej Bony była drugą 'babą', która okradła Polskę (Bona wywiozła majątek do Włoch, rzeka Baba zalała olkuskie kopalnie srebra).

Wciąż za szlakiem jedziemy na południe, by wnet skręcić w las; teraz towarzyszy nam także niebieski szlak pątniczy św. Jakuba (oznaczony muszelką). Leśny dukt prowadzi nas przez dawną Pustynię Starczynowską. Powstała ona, podobnie jak Błędowska, z winy człowieka: drzewa wycięto na potrzeby górnictwa i hutnictwa. Był czas, że uwolnione piaski polodowcowe (sięgają 20 m w głąb) powodowały w Olkuszu burze piaskowe!

W początkach XX w. Pustynia Starczynowska miała 5 km kw. powierzchni. Po 1949 r. w ramach walki z nieużytkami olkuskie pustynie zalesiano ekspansywną wierzbą kaspijską i sosną. Dziadowskie Morze zarosło. Pozostało jedno miejsce, gdzie, z niewiadomych powodów, występuje spowolniona wegetacja i 100-letnie sosny przypominają drzewka bonsai.

W Bukownie opuszczamy szlak i ul. Leśną dojeżdżamy do drogi głównej, gdzie skręcamy w prawo. W Bolesławiu kierujemy się na Klucze. W Kluczach z drogi nr 791 skręcamy w lewo, w ul. Pustynną, następnie odbijamy w Boczną, a potem w Górną, którą wspinamy się na punkt widokowy Czubatka (382 m) i oglądamy Pustynię Błędowską w całej okazałości. Kiedyś miała 80 km kw. (dziś 33 km kw.). Na zachodzie sięga Błędowa, na wschodzie Klucz, na północy wsi Chechło (słynie z lokalnego produktu alkoholowego zwanego Czarem Pustyni), a na południu ogranicza ją las. Średnia miąższość piasków to 40 m. Pustynia jest rewitalizowana; rozminowano ją i oczyszczono z zarośli ok. 200 ha.

Fot. Olgerd Dziechciarz

Trzeba pamiętać, że ten największy obszar piasku w Europie jest poligonem wojskowym (podczas II wojny ponoć ćwiczył tu Africa Korps). Na razie na pustynię nie wolno wchodzić. Występuje tu specyficzna flora i fauna, np. endemiczna warzucha polska, wydmuchrzyca (trawa nadmorska), drapieżny owad mrówkolew.

Z Czubatki zjeżdżamy leśną drogą na północ i obok wzgórza Rudnica dojeżdżamy do urokliwych stawów (dawnych kamieniołomów): Zielonego i Czerwonego. Drogą przy stawach docieramy do Klucz, gdzie w urzędzie gminy możemy obejrzeć ekspozycję o Pustyni Błędowskiej. Z Klucz drogą nr 791 wracamy do Olkusza.

Długość: ok. 30 km
Stopień trudności: 4

(Olkusz - Pomorzany - Bolesław - Ujków Stary - Olkusz)
Zaczynamy w olkuskim skateparku przy ul. Głowackiego. Ozdobą tego miejsca są maszyny górnicze, m.in. ełka i kolejka. Kierujemy się na zachód; z ul. Długiej wnet skręcamy w Ponikowską, którą docieramy do lasu. Wśród drzew zobaczymy wysokie na kilka metrów dawne szybiki kopalniane i hałdy.

Po 200 m zjeżdżamy w lewo, w leśną drogę. Po chwili zostawiamy rowery i idziemy w prawo, gdzie natrafiamy na szeroki na kilkadziesiąt metrów i głęboki na kilkanaście parów: to dawna Sztolnia Ponikowska, cud techniki z czasów górniczej świetności Olkusza (XVI w.). Sztolnie budowano, by odwodnić kopalnie. Ta sztolnia kosztowała 300 tys. zł! Tyle kosztowało wtedy 150 tys. wołów! Trudno uwierzyć, że ludzie drewnianymi łopatami i prymitywnymi kilofami byli w stanie przerzucić tyle ton ziemi, a przecież kuli także wielokilometrowe odcinki podziemne.Niemieccy inżynierowie w XIX w. porównywali sztolnie do egipskich piramid. Dziś zarastają lasem.

Wracamy do rowerów. Duktem docieramy do drogi nr 94. Na światłach skręcamy na Bolesław. Mijamy po lewej park z dworkiem, tuż za murem okalającym zabytek skręcamy w lewo; kiepska droga wiedzie do Starej Wsi, gdzie znów skręcamy w lewo. Na początku Ujkowa są ruiny klasycystycznego kościółka. Zwraca uwagę niebieski kolor tynku i kod do smartfona. To pozostałość działań artystycznych Doroty Tylki z ASP w Krakowie, która właśnie tu robiła dyplom.

Zniszczoną drogą dotrzemy do łuku jezdni, który przywiedzie nas pod najbardziej okazałe ruiny domostw. Ujków Stary ma średniowieczne korzenie. O tutejsze płuczki panowie z Bolesławia wiedli ponadtrzystuletni spór prawny z Olkuszem. W 1588 r. rajcy olkuscy nadali wsi pieczęć z herbem! W II połowie XIX w. właściciel połowy Zagłębia Gustaw Kramsta wydobywał tu galman. A ponieważ kopano pod Ujkowem, zapadał się grunt. Ludzie jęli uciekać. Ostatni wyjechali 30 lat temu.

To magiczne miejsce, które upatrzyli sobie eksploratorzy postindustrialnych pustek. W tle majaczy wielka hałda. Bywa, że nieprzyjemnie tu pachnie (komunalne wysypisko). Dobrze mieć w kieszeni kamienie, bo można się natknąć na dzikie psy...

Wracamy do Bolesławia, a następnie trasą 94 do Olkusza, mając po prawej zabudowania byłej kopalni Olkusz (wyciąg Chrobry).

Długość: ok. 20 km
Stopień trudności: 3

(Olkusz - Skałki Pomorzańskie - Syborowa Góra - Rabsztyn - Januszkowa Góra - Olkusz)
Z olkuskiego skateparku jedziemy ul. Głowackiego na zachód, a następnie ul. Długą na północ. Po dwóch kilometrach skręcamy w prawo, w stronę górujących nad okolicą Skałek Pomorzańskich (za zielonym szlakiem rowerowym).

Skałki mają fantazyjne kształty i nazwy: Rozłupnia, Baszta, Brama, Foka, Sfinks, Zamczysko (są pomnikami przyrody nieożywionej). Podjazd nie jest łatwy, bo mocno pod górkę, a droga kamienista. Ale widoki na okolice są dostateczną nagrodą za trud. Na skałach widoczne są ślady świata sprzed 150 mln lat, gdy był tu ocean (odciski ramienionogów), a wśród kamieni można się natknąć na skamieniałości amonitów, gąbek. Niestety, są tu też dużo nowsze ślady: napisy sprayem, które szpecą ostańce.

Fot. Olgerd Dziechciarz

Ze Skałek Pomorzańskich udajemy się zielonym szlakiem na wschód, ku Syborowej Górze (445 m). Na drodze nr 791 skręcamy w lewo, a za chwilę w prawo, w kamienistą drogę, która doprowadzi nas do przypominającego bunkier wapiennika z lat 50. Produkcja wapna nie była skomplikowana: do wymurowanego cegłami pionowego szybu wsypywano naprzemiennie warstwy wapienia i warstwy drewna albo węgla. W wyniku spalania otrzymywano wapno palone. Wapno wydobywano dolnym otworem i wrzucano do wody; tak powstawało wapno gaszone. Należy też wyjść na szczyt Syborowej Góry, gdzie nie tylko można podziwiać wspaniałe widoki, ale i obejrzeć kilkanaście skałek, pomników przyrody.

Wracamy do drogi 791 i jadąc w stronę Olkusza, skręcamy w lewo, w polną drogę, która zaprowadzi nas do Bogucina Małego (miejsce bitwy z 1273 r. pomiędzy wojskami Bolesława Wstydliwego a oddziałami śląskimi) i dalej za zielonym szlakiem rowerowym do Rabsztyna. Na zamku, podziwiając rekonstruowane od kilku lat mury, warto obejrzeć skały, na których wzniesiono to Orle Gniazdo. Spod warowni udajemy się w stronę widocznej na wschodzie Januszkowej Góry. Wiedzie nas tam czerwony Szlak Orlich Gniazd i niebieski szlak rowerowy.

Z górą tą wiąże się legenda o zbójniku, który, jak na uczciwego zbója wypadało, okradał bogatych, a co im zabrał, rozdawał biednym. Mieszkał w jaskini pod szczytem góry, która jest jedną z najgłębszych na Jurze. Jest również jedną z bardziej niebezpiecznych, dlatego wejście jest wzbronione.

Wracamy szlakiem Orlich Gniazd, który przy zamku odbija na południe, aż dociera do olkuskiej dzielnicy Słowiki, a potem do centrum.

Długość: 18 km
Stopień trudności: 4

(Olkusz - Bolesław - Gorenice - Olkusz)
Zaczynamy pod gotycką bazyliką pw. św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu. To okazała świątynia, dowód dawnej świetności górniczego miasta. O bogactwie jego mieszkańców świadczy bogate wyposażenie kościoła, choćby organy Hansa Hummla czy średniowieczny poliptyk Jana Wielkiego.

Święty Jan Paweł II jako młodzieniec wędrował po Jurze. To z tego okresu pochodzi opowieść o olkuskiej gościnności, kiedy to strudzony Wojtyła został odprawiony spod drzwi probostwa. Po latach, jako kardynał, zapytany: czy był już w Olkuszu?, z rozbrajającym uśmiechem wspomniał o tej pierwszej wizycie.

Oficjalnie był tu dwa razy: w 1967 r., kiedy świętowano 200. rocznicę kanonizacji Jana Kantego, ongiś olkuskiego proboszcza, który miał przekląć grzeszne miasto. Olkuszanie wierzą w tę klątwę. Kolejna wizyta z 1973 r. związana była z peregrynacją Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

Archiwum

Z Olkusza wyjeżdżamy na drogę 94, którą jedziemy do Bolesławia. W centrum Bolesławia mijamy dworek z XIX w., by chwilę później skręcić w prawo, pod kościół św. Michała i Macierzyństwa NMP; ta piękna świątynia, od frontu zwieńczona dwiema wieżami, pochodzi z przełomu XIX-XX w. Wystrój wnętrza zapiera dech w piersiach, co sprawił mistrz sztuki snycerskiej, olkuski rzeźbiarz Paweł Turbas. W 1956 r. w Bolesławiu wybuchł konflikt religijny, w wyniku czego powstała parafia polskokatolicka i przejęła świątynię; katolicy zostali bez kościoła. Dopiero w 1975 r. sąd przywrócił kościół rzymskim katolikom.

Ks. kardynał Karol Wojtyła odwiedzał w tym czasie Bolesław dwa razy: przed przekazaniem świątyni i już po tym fakcie; wygłosił wówczas homilię. Z Bolesławia udajemy się do Bukowna, gdzie skręcamy w ul. Leśną. Przejeżdżamy przez tory i jedziemy tzw. drogą wojskową.

Na rozjeździe w olkuskiej dzielnicy Mazaniec skręcamy w prawo, do Żurady, a potem przy szkole w lewo i znów prosto, aż do Witeradowa, gdzie skręcamy w prawo, w stronę Gorenic. Po dłuższej jeździe przez las sosnowy i bukowy docieramy do Gorenic, gdzie skręcamy w prawo, pod kościół św. Mikołaja (z XVII w.). To ładny wiejski kościół, z epitafiami dawnych właścicieli i donatorów, który kardynał Karol Wojtyła odwiedził z wizytą duszpasterską w 1974 r.

Z Gorenic wracamy tą samą drogą, ale w Witeradowie nie odbijamy w stronę Żurady, tylko jedziemy prosto do centrum Olkusza.

Długość: 36 km
Stopień trudności: 3

(Olkusz - Bolesław - Bukowno - Olkusz)
Rozpoczynamy w olkuskim skateparku. Prezentowane tu są maszyny górnicze: wóz wyładowczy, lokomotywa i wagoniki do wywozu urobku, samojezdny wóz wiertniczy i ładowarka. Dodajmy, że są to tereny pogórnicze (tor dla rowerzystów przebiega po starej hałdzie). Z ul. Głowackiego skręcamy w Długą, a z niej w lewo, w Ponikowską (na skrzyżowaniu znajduje się górnicza kapliczka z 1893 r.).

Docieramy do lasu, gdzie dostrzeżemy kilkumetrowe szybiki kopalniane i hałdy. Potem skręcamy w lewo, w leśną drogę, a następnie w prawo, wtedy znajdziemy się przy potężnym roznosie Sztolni Ponikowskiej z końca XVI w. (patrz: Trasa postindustrialna). Wracamy na trakt i jedziemy nim do krajówki na Katowice. Na pierwszych światłach skręcamy w prawo i po chwili dojeżdżamy do ostatniej czynnej kopalni rud cynku i ołowiu: Pomorzany. Uruchomiono ją w 1974 r.

Nad zakładem góruje szyb Dąbrówka. Rudy cynku i ołowiu wydobywane są metodą strzałową; pokład wydobywczy jest na głębokości ok. 90 m i górnicy zjeżdżają do niego samochodami. Urobek zrzuca się na pokład niżej, skąd jest wywożony kolejką. Wracamy na krajówkę, ale na światłach jedziemy prosto, potem skręcamy w prawo i jedziemy przez Bolesław. Gdy miniemy budynek strażnicy OSP, po prawej stronie będziemy mieć ciąg budynków po byłej kopalni Bolesław. Jedziemy na zachód, mijamy po prawej okazały neogotycki kościół ufundowany przez górników.

Następnie skręcamy na Bukowno i cały czas jadąc tą drogą, mijamy opuszczony kościółek św. Barbary (z poł. XIX w.) i Zakłady Górniczo-Hutnicze Bolesław. Na górce, na którą pnie się jezdnia, stoi budynek dawnej szkoły górniczej Skałka, gdzie mieści się Muzeum Górnictwa Rud i przyszkolna sztolnia ćwiczebna. Zjeżdżamy do Bukowna, skręcamy w ul. Leśną, jedziemy do torów kolejowych, ale nie przejeżdżamy przez nie, tylko kierujemy się na północny wschód. Jedziemy teraz przy wysokiej i rozłożystej hałdzie. Tereny,  tak po lewej, jak i po prawej stronie, są całkowicie przekształcone przez przemysł, który degradował tutejszy krajobraz od średniowiecza.

Fot. Olgerd Dziechciarz

Docieramy do drogi na Bolesław. Na światłach jedziemy w prawo. Przed Olkuszem widzimy dawną kopalnię Olkusz (działała w latach 1962-2003), nad którą góruje szyb Chrobry.

Długość: ok. 23 km
Stopień trudności: 3

(Olkusz - Gorenice - Niesułowice - Podlesie - Bukowno - Krzykawka - Olkusz)

Ruszamy z olkuskiego rynku. Ul. Żuradzką zjeżdżamy w Szpitalną, następnie jedziemy na prawo, wiaduktem, a potem kierujemy się na Gorenice. Jedziemy przez wieś Witeradów, potem lasem nową drogą, aż docieramy do Gorenic. To tu w czasach zaborów znajdowały się położone najdalej na zachód stanice kozackie, które strzegły granicy rosyjsko-austriackiej. W kwietniu 1863 r. tutejszy punkt graniczny zajął 300-osobowy oddział mjr. Anastazego Mossakowskiego, który następnie ominął Olkusz, by pod Golczowicami stoczyć zwycięską potyczkę z Rosjanami.

Powstałym niedawno Szlakiem Kordonów Granicznych docieramy do Niesułowic. Właśnie między tą wsią a niedalekim Podlesiem przedarł się w maju 1863 r. 500-osobowy oddział powstańczy płk. Józefa Miniewskiego i płk. Francesco Nullo. Pod Podlesiem Polacy i włosko-francuscy ochotnicy stoczyli zwycięską potyczkę z Rosjanami, ale dzień później oddział uległ rozproszeniu, a Nullo poległ w bitwie pod Krzykawką.

Właśnie śladem powstańców podąża nasz szlak; tak więc z Niesułowic jedziemy na zachód, Szlakiem Kordonów; w przysiółku Ćwięk szlak, a my za nim, skręca ostro na północ, między wzniesienia (Kozłowa Góra, 395 m). Dojeżdżamy do drogi, którą wiedzie niebieski rowerowy szlak okrężny. Jedziemy nim na zachód, lasami, ok. 4 km, do Bukowna.

Z Bukowna kierujemy się na północ, w stronę Bolesławia. W tej miejscowości skręcamy w lewo i ul. Główną dojeżdżamy do drogi nr 94 i kierujemy się na wprost do Krzykawy. W tej wsi mijamy szkolę i na rozjeździe skręcamy w prawo. Przy potężnym dębie (pomnik przyrody) z gniazdem bocianim zjeżdżamy z drogi w trakt gorszej jakości, którym docieramy do Polany Nullo w Krzykawce. Tu zginął dzielny włoski ochotnik, a wielu jego towarzyszy dostało się do niewoli wojsk rosyjskich księcia Szachowskiego. Miejsce śmierci bohatera upamiętnia kamienny obelisk.

Wracamy tą samą trasą, ale na drodze E-94 kierujemy się od razu na wschód, w stronę Olkusza, gdzie kończymy wycieczkę.

Długość: 45 km
Stopień trudności: 5 (wyczerpująca!)