Rozkopali kopiec Krakusa. Co w nim znaleźli? [ZDJĘCIA ARCHIWALNE]

Mur - fragment austriackich fortyfikacji, za nim Kopiec Krakusa z punktem triangulacyjnym. Wrzesień 1933. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Ilustrowany Kuryer Codzienny tak wyjaśniał we wrześniu 1933 roku cel i kolejność prac:

"Polska Akademia Umiejętności przystąpi do naukowego zbadania kopca Krakusa, a projekt tych robót obejmuje trzy fazy.

Pierwsza obejmuje zniesienie fortyfikacyj, otaczających kopiec, a zbudowanych przez wojskowość austrjacką po roku 1848 przeciw mieszkańcom Krakowa. Roboty te polegać będą na zniesieniu szańców ziemnych i wyrównaniu rowów, oraz zburzeniu muru, okalającego te fortyfikacje, a w końcu na splantowaniu terenu naokoło Kopca.

Druga faza obejmuje rozebranie Kopca warstwami poziomemi od szczytu do podstawy, przy równoczesnem przeprowadzeniu studjów naukowych.

Trzecie wreszcie - ponowne nasypanie kopca z pierwotnego materjału, o tych samych wymiarach i pierwotnym kształcie.

Zbadanie kopca Krakusa jest postulatem nauki, którego rozwiązanie prowadzi do odkrycia legendarnej tajemnicy prastarej historji m. Krakowa, ma więc dla Krakowa pierwszorzędne znaczenie.

Zniesienie fortyfikacyj, okalających kopiec, jest również niemałej wagi, gdyż odsłoni uroczą sylwetkę kopca, zakrytą od blisko 100 lat i upiększy widnokrąg miasta.

Prace nad rozkopaniem kopca potrwają przypuszczalnie do 5-ciu miesięcy i znajdzie przy nich zajęcie 200-300 ludzi dziennie. Techniczne kierownictwo robót spoczywa w rękach inż. budownictwa p. Adama Semkowicza, a badania naukowe kopca przeprowadzać będzie docent Uniwersytetu Jagiellońskiego dr Józef Żurowski, państwowy konserwator zabytków historycznych zachodniej Małopolski i Śląska.

Koszta robót pokryte zostaną częściowo z daru, udzielonego na ten cel P.A.U. przez posła i naczelnego redaktora I.K.C. Marjana Dąbrowskiego w kwocie 50 tysięcy zł, a częściowo zaś ofiarował swą pomoc Fundusz Bezrobocia. Gmina m. Krakowa ofiarowała się dostarczyć odpowiednich narzędzi i sprzętów do wykonania robót."

Rzut oka z oddali na Kopiec Krakusa i postawiony obok austriacki fort 33 Krakus. Rok 1926. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Czem jest Kopiec Krakusa? - pytał w tytule artykułu w IKC dr Józef Żurowski, doc  U.J. Konserwator Zabytków Przedhistorycznych. I wyjaśniał:

"(...) Kopiec Krakusa uważany jest od dawna za zabytek, który powstał w owych zamierzchłych czasach, nie dziw więc, że zbadanie ich świadka powinno uchylić choć rąbek tajemnicy. Najpoważniejsi i najbardziej krytyczni uczeni, różne o tym zabytku wypowiadali sądy. Jedni mniemali, że w legendzie można znaleźć ziarenko prawdy i nie wykluczali ewentualności, że Kopiec jest pomnikiem na jakimś grobie, może nawet Kraka, założyciela Krakowa; inni utrzymywali, że nasyp ten wzniesiono dla celów sygnalizacyjnych, lub też pod jakąś budowlę, strażnicę, a może tylko jako znak brodu na Wiśle itd. Tłumaczenie zabytku jest zatem sporne.

Nie ulega natomiast wątpliwości, że:

1) Kopiec jest nasypem sztucznym tak dawnym, że Długosz (w. XV) go zna i że już za czasów tego dziejopisarza uważano ów nasyp za prastary.

2) Kopiec Krakusa nie jest zabytkiem odosobnionym w krainie Wiślan. Znajduje soę tu bowiem wiele podobnych kopców, choć nie zawsze tak wyniosłych (mogiła Wandy, Krakuszowice itd.).

3) Wiele podobnych sztucznych nasypów znajduje się także zagranicą (Szwecja, Dania, Ukraina), i większość badanych kryła groby. Jedne z nich były ciałopalne i ubogie (np. Stara Uppsala), inne były bogate w dary (np. Ryżanówka na Ukrainie). Styl owych zabytków świadczył jednak zawsze o czasie ich powstania a temsamem także i kopca, w którym był grób złożony.

Rozważania naukowe teoretyczne i dane faktyczne wskazują zatem, że różne mogą zachodzić możliwości rozwiązania jego tajemnicy. Która z ewentualności okaże się jednak prawdziwą, czy też zgoła jakieś nowe okaże się rozwiązanie zagadki, na to może odpowiedzieć tylko naukowe zbadanie Kopca przy pomocy rozkopania go. W ten tylko sposób można uzyskać pewną odpowiedź na pytania, czem jest Kopiec Krakusa. Tylko takie jednak pytanie wolno stawiać, przystępując do badań, tylko ono jest naukowo uzasadnionem tylko na takie pytanie możemy otrzymać niezawodną odpowiedź.

Jeżeli się okaże, że Kopiec Krakusa kryje grób, wtedy jego charakter i styl zabytków, choćby najskromniejszych, powie nam na pewno o czasie jego powstania. Jeżeli zaś nie, wtedy poznamy właściwe przeznaczenie Kopca, odpadną zaś raz na zawsze podstawy dla wszelkich takich hipotez, które wolno było do tej pory stawiać w nadziei, że Kopiec jest mogiłą. W każdym z tych wypadków otrzymamy odpowiedź na  postawione pytanie i cel naukowy przedsięwzięcia będzie niezawodnie osiągnięty. Ten zaś tylko cel miał na oku zarówno inicjator i szlachetny ofiarodawca, jak też i Polska Akademia Umiejętności podejmująca badania.

Ponieważ Kopiec Krakusa został usypany w owych czasach,  z których każde źródło, mogące rzucić cośkolwiek światła na początkowe dzieje Polski posiada wartość bezcenną, przeto do zbadania tego źródła prędzej czy później musiał dojść. (...) Przemówią niepisane karty dziejów, gdy na miejscu dzisiejszego Krakowa odkrywały się wypadki zupełnie nam nieznane i otoczone tylko legendą."

Otoczenie kopca - robotnicy na murach fortu austriackiego. W dali widoczna wieża kościoła św. Józefa w Podgórzu. Wrzesień 1933. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Rozpoczęcie wstępnych robót na Kopcu Krakusa - IKC, 24 września 1933:

"W dniu wczorajszym kilofy - w służbie nauki - uderzyły w fortyfikacyjne mury poaustrjackie, otaczające Kopiec Krakusa, by je znieść i udostępnić kopiec do badań i aby potem otworzyć go - po raz pierwszy od czasów jego powstania. (...)

Dzień podjęcia tych robót zgromadził na kopcu grono przedstawicieli nauki, bliżej zainteresowanych zagadnieniami kopca.

O godz. 10 przybył wojewoda krakowski dr Kwaśniewski, powitany przez generalnego sekretarza P. Akad. Umiej. rektora dra Kutrzebę, państwowego konserwatora zabytków przedhistorycznych doc dra Żurowskiego i kierownika robót w terenie z ramienia Akad. inż. Semkowicza. Poza tem przybył prezes Państw. Rady Ochrony Przyrody prof. dr Szafer z asystentem Instytutu Botanicznego dr Pawłowskim, prof. Uniw. dr Kreutz i konserwator zabytków sztuki wojew. krakowskiego dr Treter. Z ramienia Funduszu Pracy byli obecni inż. Biechoński i inż. Guzdek, z urzędnikami pp. Cepuchem i Czemporą. Nadto przybyli przedstawiciele koncernu I.K.C.

(...) Pobyt na zabytkowym kopcu w chwili zapowiadającej jego badanie, wywierał na zebranych podniosłe wrażenie.

Kopiec w dzisiejszym swym stanie będzie opracowany naukowo, mianowicie prof. dr Szafer opracuje stan obecny flory na kopcu, a prof. dr Kreutz obecny stan kopca pod względem minearologicznym. Nadto opracowane zostanie obecne rozmieszczenie kopca w terenie. W ten sposób powstaną naukowe dokumenty dotyczące współczesnego stanu kopca, przed jego przekopaniem."

Kopiec Krakusa widziany od wschodu. Wkop u podstawy, widoczne także fragmenty skały jurajskiej. Zniwelowany teren i fragment Fortu 33 Krakus. W widocznym w prawym dolnym rogu zdjęcia wykopie zostały znalezione monety. Kwiecień 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Pierwsze prace i odkrycia podsumował dr Józef Żurowski w opracowaniu: Dotychczasowe wyniki badań nad Kopcem Krakusa. (Kraków - lipiec 1934, wydane w zakładach graficznych IKC).

"Przystępując do badań nad kopcem Krakusa, należało bezwarunkowo oprzeć się na jak najszerszej podstawie. Dlatego też, zanim zaczęto rozkopywanie samego kopca, odbyły się badania nad najbliższem jego otoczeniem. Otoczenie to stoi bowiem w nierozerwalnym związku z zabytkowym nasypem i bezpośrednio go oświetla dla tego, kto umie na nie patrzeć" - pisze dr Żurowski.

Podczas tych wstępnych badań odkryto monety - nie w samym kopcu ani u jego podnóża, ale ok. 55-60 m od obwodu. "Gdy kończono mianowicie burzenie ostatniego od strony wschodniej odcinka wału i muru oporowego dawnego fortu okalającego kopiec, natknięto się wewnątrz samego wału, w dwu blisko siebie położonych punktach, na zgrupowania monet. Liczyły one razem 68 sztuk, jedno 37, drugie 31."

Monety nie miały osłony - mogły pierwotnie spoczywać w garnku lub woreczku. Były tam: srebrny trzeciak koronny Władysława Jagiełły, 9 sztuk srebrnych denarów koronnych Kazimierza Jagiellończyka i 20 Jana Olbrachta, miedziana monetka, tzw. boratynek, Jana Kazimierza, srebrna monetka Jerzego z Podiebradu, 2 miedziaki Macieja Korwina, monetka andegaweńska z XV w. W tej grupie monet znalazł się także 1/4 Kreutzer austriacki z r. 1816, "nowoczesny kolczyk z lichego złota, maleńkie blaszki z nieokreślonego jeszcze bliżej metalu i spłonka od naboju".

W drugiej grupie monet znalazło się 10 srebrnych denarów koronnych Kazimierza Jagiellończyka, 18 sztuk Jana Olbrachta i 3 "wytarte niepewnego przydziału denary".

Jak podkreśla dr Żurowski, monety znalazły się wewnątrz  wału austriackiego, a nie pod nim. Co wskazuje, "że monety zostały ukryte dopiero wówczas, gdy wał już istniał, najwcześniej w ciągu jego powstania, w czasie, przypadającym pomiędzy r. 1846 a 1849".

Monety mogły być albo przyniesione na wzgórze Lasoty (co jego zdaniem było mało prawdopodobne), lub też gdzieś w pobliżu kopca znalezione i ukryte w wale. Niewykluczone, że "przy przekopywaniu ziemi wokół kopca przez Austrjaków, a wiemy, że tak było, znajdowano częściej różne monetki. Być może, pochodziły one z dawniejszych rękawek, o których wiemy, że odbywały się na samym kopcu. Bogatsi rzucali między rozbawiony tłum uczestników uroczystości drobne monetki krajowe i obce, tak jak się to działo jeszcze w czasach najnowszych". Podczas robót fortyfikacyjnych ktoś z żołnierzy mógł je pozbierać i zakopać.

Prace przy rozbiórce murów i wałów ziemnych. Listopad 1933. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Dr Józef Żurowski: "Zakładając, że kopiec Krakusa może być mogiłą-kurhanem, można było również przypuszczać, że materjał na jego usypanie był brany choć częściowo z najbliższego otoczenia. Tak bywało w wielu wypadkach. Spotykano wówczas na obwodzie kurhanu fosę, rozmaitej szerokości i głębokości."

By to sprawdzić, zrobiono przekopy prostopadłe do obwodu kopca, z czterech stron świata - szerokie na 2 m, długie 6-8 m. Przekopy miejscowo prowadzone były też w głąb podstawy kopca. Badacze natrafili na skałę jurajską, najpłycej - od strony wschodniej i zachodniej. Ustalili, że od zachodu ku wschodowi ciągnie się garb skalny, do którego podchodzą od południa i północy piaski. Na owej grani można się było spodziewać ewentualnego grobu.

Z jednej strony skała się urywała, kończyła stromo. Jak zauważa dr. Żurowski, to pozostałość działalności austriackiej podczas fortyfikowania kopca - Austriacy wyrąbali i wyrównali nierówności skalne, na potrzeby podworca koszar.

Następna faza prac polegała na przekopaniu obwodu kopca rowem, biegnącym w promieniu 3-4 m, bezpośrednio od podstawy nasypu na zewnątrz. Badacze chcieli sprawdzić, czy u podnóża kopca nie ma zabytkowych przedmiotów, np. monetek zgubionych podczas ludowych zabaw w tym miejscu.

Znów natknęli się na litą skałę, leżącą najgłębiej (około 60 cm) od  strony południowej. Tam też przykrywał ją piasek. Piasek ów przesiewano skrupulatnie na dwóch rodzajach siatek - rzadszej i gęstszej.

Dr Żurowski: "Także i ten rów obwodowy pokazał, że wojskowość austrjacka plądrowała w otoczeniu kopca" - znajdowano bowiem wiele fragmentów "różnych wojskowych ułamków żelaznych, nic nie znaczących. Powstało z nich tzw. muzeum okropności".

Były też inne znaleziska: liczne monetki z czasów austriackich, miedziana moneta Augusta II, dwa miedziaki Jana Kazimierza i jeden srebrny denarek koronny Kazimierza Jagiellończyka.

Dr Józef Żurowski: Dotychczasowe wyniki badań nad Kopcem Krakusa. (Kraków - lipiec 1934, wydane w zakładach graficznych IKC).

Prace koło kopca, góra ziemi. Styczeń 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

W przesiewanych kryły się ślady osadnictwa przedhistorycznego - ułamki krzemienne, skorupy gliniane. W poszukiwaniu takich śladów zaczęły się badania w większej odległości od kopca - w obrębie drugiego pierścienia obwodowego.

Tu, w nienaruszonej warstwie piasku, tkwiło wiele materiałów przedhistorycznych. Według dr Żurowskiego to znak, że znajdowały się tu osady - w młodszej epoce kamiennej i w epoce brązu. Obecność tych materiałów w warstwach nienaruszonych była dla niego również dowodem, że do budowy nie brano materiałów z najbliższego otoczenia, lecz znoszono je z pewnej odległości (np. z 200-500 metrów). Czyli inaczej niż w przypadku np. kopca Wandy.

Po zbadaniu otoczenia zaczęły się prace na samym kopcu, na jego czubku.

Przekopy prostopadłe do obwodu kopca. Zatrudnieni robotnicy - zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Przekopywanie pierwszego rowu obwodowego koło kopca Krakusa. Widać siatki do przesiewania ziemi. Kwiecień 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Pomiary geodezyjne, prowadzone w związku z badaniami archeologicznymi kopca. M.in. dr Józef Żurowski i redaktor IKC Marian Dąbrowski. Lipiec 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Redaktor Marian Dąbrowski z IKC i dr Józef Żurowski oglądają postępy w pracach wykopaliskowych na szczycie kopca. Lipiec 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Rynna do transportu ziemi z czubka kopca. Stoją od lewej: redaktor Marian Dąbrowski i dr Józef Żurowski. Lipiec 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Przesiewanie na sitach ziemi wydobytej z kopca. Sierpień 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Robotnicy pracują na wierzchołku kopca. Sierpień 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Rozbiórka wierzchołka kopca. Sierpień 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Robotnicy przeszukują ziemię, obok pudełka na znaleziska. Sierpień 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Korzenie dębu, a w tle - panorama Krakowa z zabudowaniami Podgórza, Wawelem i innymi budowlami. Wrzesień 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

IKC opisywał to odkrycie:

"Fakt, że szyja korzeniowa dębu znajdowała się na granicy 2-go i 3-go metra poniżej współczesnego wierzchołka kopca, dowodzi, że owe 2 metry są późniejszym nasypem. Wynika z tego, że dopiero obecnie przy badaniach dotarto do właściwego pierwotnego szczytu kopca.

Odkryty splot korzeni stanowi olbrzymie potężne kłębowisko, które rozmiarami i zasięgiem wskazuje, że drzewo musiało być bardzo stare. Wypływa stąd wniosek, że kopiec musiał być starszy o całą długość życia tego drzewa. Możnaby też przypuszczać, że rosnący tu dąb był drzewem kultowem, ponieważ dęby były czczone u Słowian. - Możliwe więc jest, że był to święty dąb, który - być może ścięty został ręką wprowadzającą do Polski chrześcijaństwo. Idąc dalej za tą myślą, możnaby tez przypuścić, żę ta sama ręka wystawiła na kopcu 'Bożą Mękę', o której istnieniu tam wspomina najstarszy Przewodnik po Krakowie."

(...) Przy odsłanianiu i wydobywaniu korzeni okazało sie, że końce ich wrastają w potężną warstwę czystego piasku. Piasek ten rozpoczyna nową warstwę kopca, poniżej szczytu i pod jego płaszczem.  Uderza tutaj, że kopce skandynawskie mają podobne uwarstwienie, tj. że w nich pod płaszczem ciągnie się warstwa piasku."

Korzenie dębu. Wrzesień 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Kopiec w trakcie badań archeologicznych. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Platforma na kopcu, do transportu wydobywanej na czubku ziemi. Czerwiec 1935. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Uczestnicy II Zjazdu Prehistoryków w Krakowie odwiedzają stanowiska archeologiczne na Kopcu Krakusa. Wśród nich m.in. profesor Włodzimierz Demetrykiewicz. Czerwiec / lipiec 1935. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Wykopaliska we wnętrzu Kopca Krakusa - widać przekrój ścian. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Rozkrojony kopiec i rampy. Wrzesień 1936. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Badania wierzchołka kopca. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Odkopane palenisko we wnętrzu kopca. U góry widoczny fragment austriackiego Fortu 33 Krakus. Kwiecień 1936. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Zdejmowanie kolejnych warstw ziemi. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Teren wykopalisk, taczki na nasypie. Czerwiec 1935. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Monety znalezione podczas badań archeologicznych Kopca Krakusa w Krakowie: denary Jana Olbrachta z orłem i koroną. Maj 1934. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl)

Prace wykopaliskowe na kopcu trwały do roku 1937. W nasypie znaleziono jeszcze m.in. konstrukcję z palików, przypominającą płot plecionkowy, ceramikę, fragment podkowy, monety.

Całego kopca wbrew zamysłom ostatecznie nie przekopano. Nasyp został potem zrekonstruowany - ostatecznie zakończyło się to już po wojnie.

Pochówku legendarnego założyciela Krakowa odkryć się nie udało. Ale ponieważ archeolodzy nie przekopali całej konstrukcji, pytanie o cel wzniesienia tego niezwykłego obiektu nadal pozostaje otwarte. Kopiec Krakusa może kryć jeszcze niejedną tajemnicę.