Wybuch w prochowni na Woli Duchackiej. Kraków się zatrząsł [ZDJĘCIA ARCHIWALNE]

Rumowisko powstałe po wybuchu magazynu amunicji (mieszczącego się w okolicy dzisiejszej ul. Lecha w Podgórzu). Archiwum Narodowe w Krakowie (A-IV-246)

Krakowski Czas (dodatek nadzwyczajny do wydania z 7 czerwca) tak opisywał budynek przed eksplozją i całą okolicę:

Na szczycie wzgórza, biegnącego równolegle do Krzemionek Podgórskich, na zachód od nich, nad płaską doliną Wisły, którą przecina trakt lwowski i tor kolei państwowej, na wprost dworca płaszowskiego, wznosił się magazyn amunicyjny Nr 5. Był to duży, drewniany budynek, o powierzchni kilkuset metrów kwadratowych, otoczony wałem. Wielki dach jego widoczny był z daleka, z całej doliny, nad którą dominował. Na całem wzgórzu, na terytorium Woli Duchackiej, na szczycie i obu stokach, także na wzgórzach równoległych, znajduje się wiele innych magazynów, odległych od siebie o kilkaset lub kilka tysięcy metrów. Prawie wszystkie te 'obiekty' są murowane, drewnianych jest tylko kilka. Do takich należał magazyn Nr 5, który uległ katastrofie, dziś przestawiający kupę gruzów metalowych.

Straż nad tym magazynem i sąsiednimi, oddalonym o 100 (...) pełnił posterunek, który do obchodu miał stale wyznaczoną ścieżkę. Wewnątrz pomieszczone były osobno dwie grupy amunicyi: proch w beczkach i stosy skrzyń, mieszczących naboje działowe najnowszego systemu (8 cm model 1907), naboje do dział szybkostrzelnych (model 1907) i naboje karabinowe (model 1895).

Zniszczone dachy sąsiednich magazynów. Archiwum Narodowe w Krakowie (A-IV-248)

Szczegółowy opis katastrofy zamieściły Nowości Illustrowane z 12 czerwca 1909 roku.

Szczęśliwem zaiste zrządzeniem Opatrzności, Kraków, Podgórze i najbliższe ich sadyby ludzkie uniknęły kilka dni temu niesłychanie groźnego niebezpieczeństwa, względnie cało zeń wyszedłszy. Katastrofa z dnia 5 czerwca b.r. aczkolwiek nie przybrała takich rozmiarów, jakie przybrać mogła, jest poważnem nader ostrzeżeniem dla czynników autonomicznych, aby raz wreszcie postarały się energicznie u władz wojskowych o przesunięcie jak najdalej prochowni i składów gotowej amunicyi. Rozumiemy, że w twierdzy podobne prochownie i składy znajdować się muszą, ale mamy również wszelkie prawo domagania się, abuy życie i własność mieszkańców w obwodzie rejonu fortecznego nie były ciągle na szwank narażane w czasie pokoju. Za uciążliwy podatek krwi i mienia, płacony na rzecz państwa - przynajmniej to nam się należy.

Krytyczny dzień 5-go czerwca był bardzo upalny, a pod wieczór atmosfera stała się niemożliwie parną i duszną. Po godzinie 6 dopiero niebo zaczęło się oblekać ołowianą barwą, z południowego zaś zachodu nadciągnęła nad Kraków i jego okolicę burza z akompaniamentem ciężkich grzmotów i przeraźliwych błyskawic, pioruny uderzały raz po raz.

O godzinie 7 minut 15 jeden z nich uderzył w magazyn amunicyjny nr 5, znajdujący się na gruntach wsi Wola duchacka, położonej za Podgórzem w kierunku Wieliczki. Magazyn ten, razem z kilkoma innymi, wznosił się na grzbiecie wzgórz, ciągnących się za Krzemionkami, lecz od nich niższych i otoczony był wałem ziemnym. Był to duży budynek drewniany z dachem blaszanym, mieścił zaś w sobie znaczną ilość prochu w beczkach, oraz stosy skrzyń z nabojami działowymi i karabinowymi. Tylko dzięki tej okoliczności, że był to budynek z lekkiego materyału wzniesiony, przypisać należy, iż katastrofa nie doszła do takich rozmiarów, jak w Tulonie przed laty kilkunastu z okazyi podobnego wybuchu.

Uderzając w dach wspomnianego magazynu, piorun pominął gromochron i natychmiast zapalił wiązanie dachowe, które się tez tlić zaczęło. Tego nie zauważył z powodu ulewnego deszczu ani żołnierz, stojący na posterunku, ani też mieszkańcy pobliskich domostw. W dziesięć minut po uderzeniu pioruna przeraźliwy błysk oświetlił całą okolice, a straszliwy huk, któremu towarzyszyło wstrząśnięcie powietrza, dające się odczuć w promieniu przeszło dziesięciu kilometrów, rozległ się po nim bezpośrednio. Jak silnem było wstrząśnięcie atmosfery, dość powiedzieć, że nie było domu w Krakowie, gdzieby nie sądzono, iż weń piorun uderzył, a szyby powylatywały w domach naszego miasta, położonych w odległości przeszło siedmiu kilometrów od miejsca katastrofy.

Zniszczona chałupa. Archiwum Narodowe w Krakowie (A-IV-250)

Nowości Illustrowane piórem swojego reportera opisywały dramat mieszkańców:

Przerażenie wśród mieszkańców Woli duchackiej i wiosek okolicznych, wywołane tą pierwszą eksplozyą, w czasie której wyleciały w powietrze beczki z prochem, było nie do opisania. Ogłuszeni, przejęci strachem panicznym ludzie, uciekali z domów w pola, biegnąc jak obłąkani przed siebie, byle znaleźć się jaknajdalej od groźnego miejsca eksplozyi.

Było to jednak dopiero początek dzieła zniszczenia, jakiego dokonywały rozpętane siły, zawarte w materyałach wybuchowych. W kilkanaście minut bowiem po pierwszym wybuchy wydarzyły się inne, które aż do godziny 1-ej w nocy następowały po sobie kolejno. Wybuchały teraz skrzynie z amunicyą, przyczem pociski działowe szerzyły straszne spustoszenie w promieniu przeszło kilometra. Kilka z nich padło nawet w odległości przeszło trzech kilometrów, a między innemi w Bonarce.

Z powodu konfiguracyi terenu, najwięcej ucierpiała okolica otwarta, położona na północny wschód od miejsca eksplozyi aż po Prokocim, a więc przysiółki Basistówka, Słoniówka, Kasztelanka, Wola duchacka i.t.d. oraz dworzec kolejowy w Płaszowie. (...) Niema tam jednego prawie nieuszkodzonego domu. Dachy i kominy zostały podziurawione odłamkami granatów i szrapneli, okna i drzwi powyrywane z futrynami.

Z ludzi, jak dotąd stwierdzono, nikt nie zginął, natomiast przeszło 300 osób jest rannych, w wśród nich wielu ciężko. Cudownym prawdziwie sposobem ocalał żołnierz, stojący na posterunku, którego miano początkowo za zabitego, a który jak się później pokazało, stracił tylko przytomność skutkiem doznanego wstrząsu nerwowego.

Archiwum Narodowe w Krakowie (A-IV-252)

Nowości Illustrowane donoszą (i wspominają przy tym o gapiach, którzy jak widać także w przeszłości lubili przyglądać się katastrofom):

Wiadomość o eksplozyi w prochowni za Podgórzem rozbiegła się niesłychanie szybko po naszem mieście, gdzie pierwszy ją zakomunikował do komendy twierdzy p. Epstein, radny podgórski. Towarzystwo ratunkowe pośpieszyło w dwóch oddziałach na miejsce katastrofy, gdzie pierwszej pomocy rannym udzielali: lekarz miejski dr. Smorągiewicz, lekarze wojskowi i lekarze kolejowi. Pośpieszyły także liczne oddziały wojskowe, które na szczęście dość wcześnie utworzyły kordon, niedopuszczając ciekawej publiki, śpieszącej tam właśnie, gdzie jak grad padały odłamki pocisków działowych.

Noc i ulewa utrudniały akcyę lekarską, którą jednak prowadzono bardzo energicznie. Kolejno po sobie następujące wybuchy powiększały grozę położenia, gdyż gęsto padające pociski nie pozwalały zbliżyć się na pewną odległość do centrum miejscowości objętej katastrofą.

Zabudowania magazynów Sprechera, z widocznymi zniszczeniami - zdjęcie z Nowości Illustrowanych (12 czerwca).

Reporter Czasu (6 czerwca) zanotował:

Od strony katastrofy nadciągają wozy pogotowia ratunkowego, pełne rannych. Mamy wizyę wojny... Dyżurni, natarczywie nagabywani, rzucają urywkowo informacye. Brzmią one strasznie. Setki rannych uciekają ze zdemolowanych domów i spieszą na pola; wolą narażać się na pękające wciąż pociski armatnie, niż przebywać w domach, o których sądzą w przerażeniu, że runą lada chwila. Inni w obłędzie strachu kryją się po piwnicach, przysiadają do ziemi poza płoty i parkany, nie śmieją wznieść głowy.

(...) fabryka gipsu Taumana jest silnie uszkodzona, częściowo zdemolowana jest willa p. Hoffmana.

Przysiółek Słoniówka, oddalony o kilometr od magazynu, wiele ucierpiał. Wszystkie domy są poniszczone, z załamanymi dachami, z pod których zwisają na dół belki. Najwięcej ludzi odniosło rany właśnie od tych zapadłych belek. Folwark Sprechera również zniszczony, tak samo trzy domy, stojące oddzielnie powyżej kopca Krakusa, Rannych przewożono stąd na stacyę płaszowską. Większą część umieszczono za murem zniszczonej dachówkarni Goldstocka. Między rannymi znajduje się pięcioro dzieci.

W Podgórzu niema domu, któryby wskutek wstrząśnienia powietrza nie utracił szyb. Szkło leżało warstwami na chodnikach. W samym gmachu starostwa wybitych przeszło sto szyb. Na wapienniku miejskim i formy Liban dachy zerwane, podobnie na wielu budynkach, znajdujących się we wschodniej części Podgórza. Detonacya była tu niezmiernie silna. W ekspozyturze policyi kilku żołnierzy zostało zostało ogłuszonych; jeden z nich do późnej nocy nie odzyskał słuchu.

Bardzo silnie ucierpiała stacya kolejowa w Podgórzu-Płaszowie. Mimo znacznego, blisko 3-kilometrowego oddalenia od miejsca katastrofy, ogromne wstrząśnienie powietrza  i lecące odłamy raniły cały szereg osób z personelu kolejowego i podróżnych na peronie, a nadto zdemolowały budynek stacyjny i okoliczne domy.

(...) Z trudem udaje się zebrać w jeden obraz działalność pogotowi krakowskiego Towarzystwa ratunkowego. Pierwsze, złożone z całego personelu dyżurnego, przebywającego na stacyi w strażnicy, wyjechało wraz z wozem koleją z dworca krakowskiego bardzo szybko po doniesieniu o katastrofie. Drugie, sformowane pospiesznie ze słuchaczy medycyny, którzy byli pod ręką, pod przewodnictwem Dra Benneta i Dra Pachońskiego, wyjechało drugim wozem końmi przez Podgórze ku Woli Duchackiej.

(...) Zapalone przy wozie latarki ściągały ku sobie nieszczęśliwych, strwożonych i poranionych, którzy błagali pomocy. W pośpiechu, po ciemku, opatrywano jak się dało. Wielu było ciężko rannych: pokaleczone czaszki, wybite oczy, rozprute ciała. Ogółem opatrzono kilkudziesięciu rannych.

Poszkodowani w wybuchu - rodzina Kopciów. Zdjęcie zamieszczone przez Nowości Illustrowane (12 czerwca 1909).

Reporter Czasu opisywał ich dramatyczne przeżycia:

U stóp wzgórza, w Słomówce, i kilkadziesiąt kroków od gościńca lwowskiego, na stoku dom Jana Kopcia, najbliższy magazynów, zniszczony do gruntu , sterczy obdartemi ścianami. Znajdowało się tu dziewięć osób. Wszystkie są poranione. Zaraz po wybuchu prochu schronili się do piwnicy i w panicznym strachu nie śmieli się stamtąd ruszyć. Prawie siłą wyprowadzała ich żandarmerya, przy wtórze eksplodujących pocisków, pod kierunkiem komisarza starostwa Dra Chrząszczewskiego.

Miejsce wybuchu i oglądający teren wojskowi. Archiwum Narodowe w Krakowie (A-IV-245)

Nowości Illustrowane z 12 czerwca wyliczają straty:

Dopiero poranek niedzielny pozwolił na ocenienie całej doniosłości katastrofy, na szczęście - jak to zaznaczyliśmy - przeważnie materyalnej. W Krakowie, Podgórzu, Rakowicach, nawet w Mogile wypadło kilkanaście tysięcy szyb, a między niemi sporo szyb wystawowych, witraż zaś w kościele OO. Dominikanów, dar hr. z Olizarów Przeździeckiej, został znacznie uszkodzony, podobnie jak oszklenie kaplicy M. Boskiej Różańcowej. Skarb wojskowy ponosi ogromną stratę, wyleciał bowiem w powietrze samego prochu 12.000 kilogramów, a dwa sąsiednie magazyny amunicyi, obok magazynu nr. 5, są tak gruntownie uszkodzone, że amunicya musiała zostać z nich usuniętą.

Uszkodzony budynek. Archiwum Narodowe w Krakowie (A-IV-251)

Czy władze wyciągną wnioski z katastrofy? Nowości Illustrowane nie mają złudzeń:

Dokładnie obliczyć straty, wywołane sobotnią eksplozyą, nie będzie tak  łatwo, ze względu na mnóstwo partyi poszkodowanych, rząd zaś niezawodnie będzie musiał do strat poniesionych doliczyć jeszcze odszkodowanie osobom, poszkodowanym na zdrowiu lub majątku skutkiem tego strasznego wybuchu prochowni. Przy znanym jednak systemie biurokratycznym, którym rządzą się władze austryackie, nie można się spodziewać, aby rychło wyciągnęły naukę z ostatniej katastrofy i przesunęły dalej prochownie twierdzy krakowskiej.

Okolice zniszczonego magazynu. Archiwum Narodowe w Krakowie (A-IV-249).

O katastrofie pisała nawet prasa warszawska. Tygodnik Illustrowany 12 czerwca zamieścił dramatyczny opis wydarzeń, z którego wynikało, że Kraków lada chwila eksploduje (tekst poniżej). Krakowska prasa nie omieszkała zamieścić złośliwej riposty...

Prąd powietrza był tak silny, że wieńcowe wieżyczki na wieży Maryackiej pogięły się, a ona sama przechyliła się bardzo nieznacznie. W piwnicach zaś w sklepach w Rynku powypadały z zawias ciężkie podwoje żelazne.

Wszystko to jednak byłoby jeszcze niczem, gdyby nie istniejące nadal niebezpieczeństwo dalszych, znacznie groźniejszych wybuchów. Oto magazyn pali się dalej, a przystąpić do niego niepodobna, ponieważ wybuchają w nim co chwila szrapnele, rozrzucając na wszystkie strony kawały żelaza, opiłków i kul. W miejscu wielkiego magazynu utworzył się formalny krater, z którego co chwila wylatują rakiety szrapneli, siejąc wokół zniszczenie. (...) Straszne niebezpieczeństwo jednak trwa dalej, ponieważ pod magazynem znajdują się ogromne piwnice, wypełnione po same brzegi dynamitem i melinitem. Jeżeli ogień dojdzie do tych piwnic, pół Krakowa wyleci w powietrze.

Sąsiedni magazyn prochu. Archiwum Narodowe w Krakowie (A-IV-247)

Złośliwą odpowiedź na rewelacje warszawskiego Tygodnika Illustrowanego zamieściły 26 czerwca krakowskie Nowości Illustrowane:

Wszystkim jednakowoż amatorom wycieczek wakacyjnych radzę zupełnie seryo omijać zdaleka Kraków, któremu grozi nader poważne niebezpieczeństwo, o którem, choć mieszkam stale w Krakowie, dowiedziałem się dopiero z warszawskiego Tygodnika Illustrowanego. Korespondent owego pisma, donosząc o wybuchu prochowni w Podgórzu, popełnił tak przerażający artykuł, iż chociaż, gdym go czytał, minęły już od wybuchu prawie dwa tygodnie, czemprędzej uciekłem do piwnicy i tam dokończyłem lektury.

Ów pan zawiadomił świat, iż skutkiem wybuchu wieża Maryacka przechyliła się poważnie i lada chwila grozi runięciem, należy także oczekiwać zapalenia się olbrzymich zapasów ekrazytu i melinitu, nagromadzonych w piwnicach owej prochowni, które, nawiasem mówiąc, nie istnieją. Kraków z Podgórzem wylecą wówczas w powietrze,  to samo czeka całą zachodnią część Galicyi i potężny kawał Śląska. Jeśli do tego zwali się wieża Maryacka nikt z Krakowian nie ujdzie niechybnej śmierci.

Artykuł ów miał skutek piorunujący! Połowa mieszkańców Podgórza wyprowadziła się natychmiast w głąb Galicyi, a tysiące Krakowian pospieszyło na Rynek i godzinami całemi wpatrywali się kiwającą się wieżę. Jedni twierdzili, że pochyliła się na prawo, inni, że na lewo, wszyscy jednak zgodzili się, że niebezpieczeństwo groźne. (...) Opłakany los nas biednych Krakowian, którzy musimy mieszkać na tym wulkanie i jeszcze patrzyć w górę, czy przypadkiem wieża się nie wali. Dla większego efektu należało dodać, że woda w Wiśle może się zapalić i roznieść zarzewie ognia po całym świecie. W sezonie ogórkowym i morskich wężów znalazłaby się z pewnością garść naiwnych, którzyby i tej wieści dali wiarę.