Wieszcz na bruku. Jak w 1940 roku burzyli pomnik Mickiewicza w Krakowie [ZDJĘCIA ARCHIWALNE]

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Postać Wieszcza obalana na bruk. Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-275

Pomnik Adama Mickiewicza według projektu Teodora Rygiera stanął na Rynku Głównym w czerwcu 1898 r. Oprócz zadumanego Wieszcza przedstawia alegoryczne postacie, symbolizujące Ojczyznę, Męstwo, Naukę i Poezję (każda ze stosownymi atrybutami i gestami). Umieszczony na nim napis głosi: Adamowi Mickiewiczowi Naród.
Po wybuchu II wojny i zajęciu Krakowa Niemcy zaczęli usuwać wszystkie symbole polskości. Zapadł także wyrok na pomnik Mickiewicza: monument został zniszczony 17 sierpnia 1940 roku (jego całkowita destrukcja trwała jeszcze do 21 sierpnia). Figury zrzucono i rozbito, cokół został wysadzony.
Jak owo burzenie wyglądało, zanotowała Karolina Lanckorońska we Wspomnieniach wojennych 22 IX 1939 - 5 IV 1945 (Kraków 2001):
- 17 VIII 1940: Tłumy stały dookoła kordonu policji, kobiety płakały głośno. Rozpędzano je co jakiś czas, bijąc i aresztując licznych fotografów. Nawiasem mówiąc, akcja ta, jak wiele poczynań okupanta, minęła się z celem, gdyż w dwa dni potem Kraków był w posiadaniu kilkunastu zdjęć padającego posągu, a chłopcy pod Sukiennicami podchodzili do osób wzbudzających ich zaufanie i sprzedawali dość drogo pocztówki: 'Mickiewica, co się przewroco' [...]. Spokojny Kraków był wstrząśnięty do głębi - po raz pierwszy 'wściekli się' ludzie prości, którym na początku Niemcy wyraźnie imponowali.
Zygmunt Nowakowski (Mój Kraków i inne wspomnienia, Warszawa 1994) opisywał z kolei: (...) z pewnością nie wszyscy w ogóle zdawali sobie sprawę z tego, czym naprawdę jest Mickiewicz. Zrozumieli go w istocie dopiero wtedy, gdy strącony z pomnika, wstąpił do ich serc. Pomnik runął większy, niż stał. [oba cytaty pochodzą z serwisu Wirtualne Muzea Małopolski - tu także można oglądać parę fragmentów wykonanego z brązu pomnika, które trafiły do Muzeum Historycznego Miasta Krakowa w 1958 roku].

Początkowo sądzono, że pomnik Wieszcza (a właściwie to, co z niego po rozbiciu zostało) został przetopiony. Na szczęście jednak ocalał - niemal wszystkie fragmenty zostały w 1946 roku odnalezione w Hamburgu, na złomowisku. Dzięki temu można go było zrekonstruować - dokonał tego rzeźbiarz Stanisław Popławski.
Pomnik został ponownie uroczyście odsłonięty 26 listopada 1955 roku, w setną rocznicę śmierci Adama Mickiewicza.
Prof. Stanisław Pigoń z UJ, historyk literatury polskiej i znawca twórczości Adama Mickiewicza mówił wówczas m.in.: - Zburzony przez hitlerowskiego okupanta,  wywieziony do obozu koncentracyjnego złomu w Hamburgu, wrócił oto znowu i wznosi się wysoko przed nami. I znowu prosty człowiek przechodząc pomimo wzniesie głowę i patrząc w rysy tej twarzy uprzytomni sobie: oto wielki poeta i człowiek, oto wódz narodu.

Jak wyglądało burzenie pomnika w sierpniu 1940 roku, ilustrują fotografie z Archiwum Narodowego w Krakowie. Są wśród nich zarówno te oficjalne, robione dla władz okupacyjnych, jak i zdjęcia wykonane przez prywatne osoby, z ukrycia (np. z piętra kamienicy, z dachu, zza drzewa czy zza pleców innych). Nie wiadomo przez kogo - nie ma na nich nazwiska ani innych zapisków, mogących pomóc w identyfikacji autora.

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Pomnik Adama Mickiewicza przed rozbiórką.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-198_1

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Pomnik Adama Mickiewicza jeszcze stoi, ale już widać ustawione wokół barierki.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_323

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Pomnik Adama Mickiewicza.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_322

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Robotnicy z taczkami.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_317

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. W tle widać m.in. gmach Towarzystwa Ubezpieczeniowego Feniks w pierwotnej postaci, przed niemiecką przebudową.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_302.

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Ludzie zgromadzeni wokół pomnika, robotnicy zrywają bruk.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_327

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Ogrodzenia wokół pomnika Adama Mickiewicza.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_316

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Ogrodzenia wokół pomnika Adama Mickiewicza. W tle - Szara Kamienica i ul. Sienna.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_313

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Robotnicy demontują posągi symbolizujące Naukę.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_315

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Demontaż figur z pomnika Adama Mickiewicza, gromadzący się wokół przechodnie.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_304

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Burzenie pomnika Adama Mickiewicza. Widać pochylone słupki otaczające pomnik, a także leżące postacie - alegorie: z prawej Męstwo, z lewej - Nauka (figura chłopca).

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-193

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Pomnik Adama Mickiewicza i leżące wokół, zdemontowane elementy. Zdjęcie wykonane z okna kamienicy.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_310

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Pomnik Adama Mickiewicza - już tylko z postacią Wieszcza. I dostawiona do niego drabina.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-199_1

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Burzenie pomnika Adama Mickiewicza - zdjęcie wykonane z okna (był może z Kamienicy Szarej).

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_326

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Pomnik Adama Mickiewicza - już bez alegorii Ojczyzny na cokole. Na bruku leży przewrócony orzeł.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-195_1

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Burzenie pomnika Adama Mickiewicza. Alegoria Ojczyzny i orzeł na bruku.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-194_1

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Burzenie pomnika Adama Mickiewicza - widok z okna.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_320

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Zerwany bruk koło pomnika.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_321

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Burzenie pomnika Adama Mickiewicza - przechylona postać Wieszcza. Przechodnie na chodniku.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_307

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Burzenie pomnika Adama Mickiewicza - zdjęcie wykonane z kamienicy.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_306

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Burzenie pomnika Adama Mickiewicza.Widać przechodzących oficerów niemieckich i człowieka czającego się za latarnią (może kolejnego fotografa?).

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-270

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Burzenie pomnika Adama Mickiewicza.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_308

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Ludzie przyglądający się niszczeniu pomnika.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_303

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Ostatnie chwile pomnika Adama Mickiewicza.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-200

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Zdjęcie wykonane z okna.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_324

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Adam Mickiewicz zrzucany z cokołu.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. [A-II-196_1

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Adam Mickiewicz zrzucony z cokołu.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A-II-197_1

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Cokół bez Wieszcza i figur - alegorii.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_312

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Przechodnie koło ogołoconego pomnika.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_319

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Krakowianie koło zniszczonego pomnika Adama Mickiewicza.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_305

Rynek Główny w Krakowie, sierpień 1940. Pomnik już bez Wieszcza, przechodnie (w tym mężczyzna z opaską).

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór fotograficzny, sygn. A_I_314