10 obrazów Stanisława Wyspiańskiego, które trzeba znać. Wśród nich takie, które zaskakują

To znakomite dzieło jest jednym z kilku autoportretów artysty. Wyspiański przedstawił się na nim jako twórca dumny, świadomy swej roli, pozycji i osiągnięć. Sylwetkę o szczupłej twarzy, okolonej miękko układającymi się włosami i starannie przyciętą brodą, ukazał w popiersiu en trois quatres w bliskim kadrze na neutralnym, pustym tle. Szczególną uwagę w tym portrecie przyciągają oczy Wyspiańskiego, które uporczywie i przenikliwie spoglądają na widza. Obraz ten to wnikliwe studium psychologiczne człowieka, którego - jak pisał Lucjan Rydel - cechowała "wrażliwość nadmierna i delikatna wytworność uczuć". Warto podkreślić, że to właśnie ten autoportret Wyspiański wybrał i złożył w 1904 r. w depozyt do Muzeum Narodowego w Krakowie.

Obraz "Macierzyństwo" zakupiono i ofiarowano do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie przez znanego krakowskiego kolekcjonera Feliksa "Mangghę" Jasieńskiego. W tym rozbudowanym przedstawieniu artysta powtórzył niemal dokładnie namalowany trzy lata wcześniej kadr z żoną karmiącą Stasia. W nowym obrazie zmienił jedynie kolorystykę stroju matki i dziecka. Teofilę ubrał w barwny, zielono-rudy kaftan haftowany w fuksje, zaś Stasia w jednobarwną koszulkę w kolorze ciepłej ochry. Przyglądające się intymnej scenie dziewczęta to w rzeczywistości podwójny portret ukochanej córki Stanisława Wyspiańskiego, Helenki. Kompozycję tę, dopełnioną liśćmi i kwiatami ulubionej pelargonii, artysta nazwał w Raptularzu "Żona z Helenami".

Pastelowy projekt "Kwiaty mlecza", będący fragmentem fryzu nadarkadowego, wiązany był dotychczas z dekoracją malarską kościoła oo. Franciszkanów w Krakowie. Projekt ten, podobnie jak "Kwiaty śliwy", "Kwiaty jabłoni" i "Kwiaty kaczeńców", Wyspiański stworzył jednak do kościoła farnego w Bieczu. Propozycję wykonania projektu polichromii do tego kościoła artysta otrzymał od architekta Sławomira Odrzywolskiego w październiku 1895 r. Plany ozdobienia kwiatowym fryzem bieckiej fary nie doszły jednak do skutku. Wyspiański z właściwą sobie stanowczością nie zgodził się na ustępstwa, jakich zażądał od niego Odrzywolski. O całej sprawie tak informował swego przyjaciela Lucjana Rydla: "Szkoda mi tylko Biecza, który pierwszy byłby ładny i naprawdę zupełny i ładny".

Zlecenie na wykonanie dekoracji malarskiej w kościele Franciszkanów w Krakowie Wyspiański otrzymał 12 czerwca 1895 r. Zgodnie z umową artysta miał pokryć całe ściany i sklepienia części wschodniej (tj. w przestrzeni na rzucie krzyża greckiego) motywami ornamentalnymi, pozostawiając cztery pola na obrazy o tematyce historycznej. Realizację tych ostatnich franciszkanie powierzyli malarzowi Władysławowi Rossowskiemu. Warto zaznaczyć, iż płótna Rossowskiego, znajdujące się w prezbiterium kościoła, swymi rozmiarami znacznie przekroczyły płaszczyzny pozostawione dla nich przez Wyspiańskiego. Widać to dobrze na fotografii wykonanej wkrótce po ukończeniu prac w kościele, gdzie na ścianie południowej obok pustego miejsca zasłoniętego tkaniną znajduje się motyw ze "Stylizowanym pawim piórem". Motyw ten z chwilą zawieszenia obrazu przestał być w kościele widoczny.

Projekt ten jest niezrealizowaną wersją górnej części witraża "Św. Franciszek", przeznaczonego do okna po stronie południowej prezbiterium kościoła Franciszkanów w Krakowie. Temat przedstawienia - postać ukrzyżowanego Zbawiciela na skrzydłach serafina, okolona krzakiem różanym z kolczastymi gałęziami i mocno rozkwitłymi kwiatami - wiernie ilustruje opowieść znaną w literaturze hagiograficznej, która wiąże się z postacią św. Franciszka i jego stygmatyzacją w 1224 r. na górze Alwerni. W 1929 r. Krakowskie Zakłady Witrażów Stanisława Gabriela Żeleńskiego wykonały według tego kartonu witraż, który umieszczono w oknie kaplicy kurii metropolitalnej w Katowicach.

Historię nabywania do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie projektów witraży i rysunków związanych z katedrą wawelską zapoczątkował sam Wyspiański 17 września 1901 r., składając tu w depozyt pastelowy karton "Kazimierz Wielki". Dzieło w tym samym roku zostało nagrodzone przez Akademię Umiejętności w Krakowie z fundacji Probusa Barczewskiego. Podobnie jak dwa kolejne projekty do okien prezbiterium katedry z wizerunkiem św. Stanisława i Henryka Pobożnego wystawione było w Krakowie w roku 1901 w Sukiennicach, a następnie pokazywane m.in. na wystawach w Wiedniu, Warszawie i Wilnie. Jak wielką wagę do stanu ich zachowania i przewożenia przywiązywał artysta, świadczy list, który napisał do Zarządu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie 27 marca 1903 r.: "Zwracam się do Zarządu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych z następującym żądaniem. Ponieważ nie życzę sobie, aby witraże moje wędrowały w dalszym ciągu do Wilna na wystawę, którą urządza tam Towarzystwo >Sztuka; przeto upraszam Szan. Pana, aby skoro tylko warszawska wystawa >Sztuki" się skończy, natychmiast witraże moje zwinięte były starannie i ostrożnie, przełożone bibułkami, w obecności Szan. Pana, ułożone w osobnych na ten cel przygotowanych własnych skrzyniach (rurach) blaszanych, (które to pudła blaszane są tam w schowaniu), i aby Szan. Panowie wysłali je do Krakowa pod moim adresem na koszt Towarzystwa Zachęty (względnie koszt ten >Sztuka" zwróci)".

Pejzaż ten należy do pierwszej serii widoków na kopiec Kościuszki, malowanej przez Wyspiańskiego w grudniu 1904 r. O krajobrazach tych w roku 1925 pisał Stanisław Świerz: "Zimą 1904-1905, kiedy Wyspiański z polecenia lekarzy nie opuszczał mieszkania, pejzaż z okna pracowni przy ul. Krowoderskiej z widokiem na nasyp kolejowy ze słupami telegraficznymi wzdłuż drogi i z perspektywą kopca Kościuszki stał się tematem kilku serji pasteli, wielkości dużego lub małego arkusza papieru węglowego, a formatu pionowego, rzadziej podłużnego. Przedstawiały one kolejne momenty światła słonecznego aż do chwili zachodu, to znowu dni szare i zadymki śniegowe. Claude Monet malujący stogi, katedry, mostki w swej posiadłości w Giverny, w kolejnych prawie kilkuminutowych odstępach, to podobne założenie impresjonistyczne. Akademia Umiejętności w Krakowie w roku 1905 przyznała Wyspiańskiemu za te pejzaże nagr. im. Barczewskiego. Pejzaże te rozproszyły się po świecie (.)".

Pastel zakupiono do zbiorów MNK w roku 2016 z dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 1947 r. obraz wywieziono do Kanady. Wcześniej, z całą pewnością do roku 1930, znajdował się w zbiorach Włodzimierza Żuławskiego w Krakowie, największego kolekcjonera dzieł Wyspiańskiego w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Wystrój mieszkania doktora Tadeusza Żeleńskiego i jego żony Zofii z Pareńskich był trzecią nowoczesną aranżacją wnętrza, której podjął się Wyspiański w drugiej połowie roku 1904 (po projekcie wyposażenia Domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie i urządzeniu sali "Sztuki" w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych), a pierwszą próbą zmierzenia się z urządzeniem prywatnego mieszkania.

Żeleńscy pobrali się 7 czerwca 1904 r., w sierpniu wyjechali za granicę w związku z pracą Tadeusza Żeleńskiego. Po powrocie z Francji, który planowano na pierwszą połowę 1905 r., mieli zamieszkać w nowo wybudowanej kamienicy przy ul. Karmelickiej 6. Przygotowaniem mieszkania dla młodego małżeństwa zajęła się wielka admiratorka Wyspiańskiego - matka Zofii, Eliza z Mühleisenów Pareńska.

Artysta, według zapisów w Raptularzu pod datą 18 października 1904 r., rozpoczął pracę od projektowania mebli do "pokoju poczekalnego i pokoju sypialnego". Jak wspomina Tadeusz Żeleński: "Jakoż niedługo potem przyniósł najdokładniej narysowane pierwsze wzory mebli, z pomiarami, skalą, wskazówkami co do gatunku drzewa, wykonania, szczegółów etc. Śliczne te rysunki to istny wzór dokładności, czystości". Powstało ich około 80, a dotyczyły umeblowania salonu, sypialni, poczekalni i jadalni. Według nich wykonane zostało pełne wyposażenie mieszkania nowożeńców, sprawiając im zresztą pewien kłopot. Meble okazały się tyleż piękne, co niewygodne w codziennym użytkowaniu.

24 listopada 1904 r. Wyspiański przystąpił do tworzenia projektu witrażowego do środkowego okna klatki schodowej Domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie. W swym Raptularzu zapisał: "Rysuję witraż na kartonie (węglem). / Tegoż dnia kończę go w całości", a w dniach następnych: "25 listopada. Koloruję głowę Apollina. / (Nowak daje zaliczkę 500 koron na witraż). / 26 listopada. Koloruję Zeusa, Saturna, Marsa, Wenus". 12 grudnia gotowy karton obejrzał w domu Wyspiańskiego Antoni Tuch, którego firma witrażownicza miała wykonać go w szkle. Dzień później Wyspiański napisał: "wydaję witraż Apollina z domu". Pastelowy karton zawiesił w swym salonie mecenas i zleceniodawca artysty Julian Nowak, by po II wojnie światowej podarować go do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie.

Ten obraz - jeden z nielicznych, które Wyspiański namalował w technice olejnej - znany był dotychczas jako "Planty o świcie". Jednak sam artysta, pisząc o nim, użył tytułu "Poranek nad zamkiem". Zamkiem jest krakowska siedziba królów - Wawel. Gdy patrzy się na tę monumentalną kompozycję (100 na 200 cm), wydaje się, że pierwotny tytuł nadaje dziełu nieco inny sens. Kieruje uwagę nie na wyludnioną aleję ze szpalerem drzew, lecz na majestatyczną sylwetę zamku, spowitą przytłumionym światłem budzącego się dnia. Dlatego na wystawie MNK obraz prezentowany jest pod autorskim tytułem.