Kraków na starych widokówkach. Kiedyś i dziś

Jak każde szanujące się miasto, także lokowany w roku 1366 Kleparz miał swój rynek. Po włączeniu Kleparza do Krakowa (1791 r.), targowisko straciło na znaczeniu, choć ciągle było miejscem słynących w całej Galicji jarmarków końskich. (...) Na widokówce z 1908 roku widać nową, reprezentacyjną zabudowę Rynku Kleparskiego na miarę XX stulecia. (...) Niewielki ruch panujący na tym zazwyczaj zatłoczonym targowisku, świadczy, że fotografia wykonana została nie w zwykły dzień targowy, ale najprawdopodobniej w sobotę. Zatrzymany w kadrze wizerunek placu - bez budek i straganów - przetrwał do lat 30. XX wieku. Nieco wcześniej - po uruchomieniu placu targowego na tzw. Nowym Kleparzu, u wylotu ul. Długiej - usiłowano usunąć stąd targowisko, a Rynek Kleparski pokryły nawet na pewien czas zieleńce. (...)

Rynek Kleparski, 1908 rok, wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich

(...) Pierwotny wizerunek krakowskiego dworca (oddanego do użytku w 1847 roku) znamy dziś jedynie z dwóch litografii i kilku szkiców, wykonanych zresztą wtórnie, bo oryginalne plany uległy zniszczeniu. Neorenesansowy, wzbogacony elementami stylu arkadowego budynek składał się z pięciu piętrowych pawilonów połączonych parterowymi pasażami. Pociągi wjeżdżały przez trójarkadową bramę, ozdobioną smukłymi wieżyczkami i fryzem, do hali mieszczącej perony. (...) Gruntowną przebudowę, zwiększającą znacznie jego kubaturę, przeprowadzono w latach 1869-1871. To wtedy powstał dworzec w dzisiejszej postaci, przysunięty do ulicy Lubicz. (...) Prezentowana widokówka z 1907 roku przedstawia fragment gmachu i placu przed dworcem - dopiero w latach 90. XIX wieku nazwany Kolejowym. Na dalszym planie, po lewej stronie, widać nieistniejące dziś budynki "urzędu cłowego" (dwupiętrowy usytuowany prostopadle) i stojący obok (z lewej), piętrowy tzw. dworzec zachodni. (...)

Dworzec i plac Kolejowy, 1907, wydawnictwo nieznane

W końcu lat 70. XIX wieku rozpoczęło się sukcesywne zasypywanie koryta Starej Wisły. Wielkim orędownikiem likwidacji jego pozostałości był pierwszy prezydent miasta doby autonomii - Józef Dietl. Powstałą na tym miejscu rozległą arterię komunikacyjną nazwano imieniem prezydenta wkrótce po jego śmierci w 1878 roku. Widokówka wydawnictwa Sztuka, przedstawiająca ulicę wraz z biegnącymi pośrodku plantami, pochodzi z dopracowanej edytorsko serii, wykonanej na zamówienie francuskiego dystrybutora w 1927 roku.

U wylotu ulicy Wielopole stoi oddany do użytku rok wcześniej gmach Pocztowej Kasy Oszczędności, zrealizowany w duchu klasycyzmu akademickiego. (...) Na pierwszym planie podziwiać można końcowy fragment Plant Dietlowskich, odrestaurowanych właśnie po zniszczeniach wojennych. Pomimo systematycznego okrawania pasów zieleni na potrzeby rosnącego ruchu kołowego, Planty Dietlowskie przetrwały w tym założeniu aż do rok 1970, kiedy podjęto decyzję o poprowadzeniu ich środkiem linii tramwajowej (...).

Ulica Dietla, 1927, wydawnictwo Sztuka

(...) Budowę nowego mostu rozpoczęto w roku 1844. W porównaniu z poprzednią konstrukcją, oś przeprawy przesunięto nieco na zachód, po linię specjalnie w tym celu wytyczonej ulicy Mostowej. Most wzniesiono na pięciu przęsłach z drzewa modrzewiowego - obitych po bokach ołowianą blachą - wspartych na czterech filarach z ciosanego kamienia. (...)Budowa rozpoczęła się z inicjatywy Senatu Wolnego Miasta Krakowa, lecz most oddano do użytku już za czasów austriackich, w grudniu 1850 roku. (...) Most, oficjalnie nazwany imieniem Franciszka Józefa, od zawsze funkcjonował w Krakowie jako Most Podgórski. Podziwiać można go w całej okazałości na widokówce wydawnictwa skrytego pod inicjałami J.K. z roku 1910. Ta unikatowa nie prezentowana dotąd fotografia przedstawia również rozległy fragment panoramy Kazimierza zdjęty z podgórskiego brzegu. Widoczny w kadrze po lewej parterowy budynek to nieistniejąca dziś stara rogatka, wzniesiona na tyłach kazimierzowskich murów (...).

Most Podgórski, 1910 rok, wydawnictwo J.K.

Przez dziesiątki lat ulica Lubicz była przede wszystkim traktem wiodącym do klasztoru w Mogile. Na znaczeniu zyskała dopiero po rozpoczęciu budowy dworca kolei w latach 1844-1847. Dopiero kilkadziesiąt lat później wzrastający ruch kołowy wymusił budowę wiaduktu, nad którym przeprowadzono tory kolejowe. (..) Wydana około 1910 roku kartka przedstawia dość nietypowe ujęcie - z głębi ulicy w kierunku Plant. Anonimowy fotograf postarał się również, aby ukazać znajdujący się na wiadukcie parowóz, zmierzający w kierunku wschodnim. (...) Przejeżdżająca furmanka i przechadzający się po jezdni piesi celnie oddają istotę ówczesnego ruchu ulicznego. Zmieniło się to jednak dość radykalnie wkrótce po wykonaniu tej fotografii, kiedy poprowadzono tędy linię tramwajową nr 5, łączącą Salwator z ulicą Rakowicką.

Ulica Lubicz, około 1910, wydawca nieznany

Zapewne względy strategiczne decydowały o tym, że tak długo nie wznoszono mostu pomiędzy Podzamczem, a Dębnikami. Po części zastępował go działający pod Wawelem od stuleci przewóz promowy. Dopiero w czasach odzyskanej autonomii - po roku 1866 - coraz częściej pojawiały się głosy domagające się w tym miejscu stałej przeprawy. (...)

Na karcie widokowej podziwiać możemy obydwa brzegi Wisły nie połączone jeszcze mostem. (...) Po lewej stronie widać fragment ówczesnej wsi Dębniki. (...) Nie sposób pominąć milczeniem nieładu panującego u stóp wawelskiego wzgórza. Widoczne tu składy drewna i opału usunięte zostały dopiero w latach 90. XIX wieku, a teren względnie uporządkowano. Pozostało jedynie kilka parterowych i piętrowych kamieniczek (fragmentarycznie widać je pod krenelażowym murem), należących do ulic Podzamcze i Powiśle. Wyburzono je dopiero w 1941 roku, w związku z budową brakującego odcinka wałów wiślanych - od mostu Dębnickiego do Wawelu. (...)

Widok zakola Wisły w latach 70. XIX wieku, 1909 rok, wydawnictwo J.K.

U zbiegu dzisiejszych ulic Księcia Józefa i bł. Bronisławy stoi jeden z najstarszych domów Zwierzyńca - z pierwszej połowy XIX wieku - mieszczący niegdyś słynną Gospodę Pod Motylkami, urządzoną w 1912 roku. Ściany wewnątrz budynku zdobiła związana z lokalną tradycją dekoracja - polichromie ze scenami z odpustu Emaus, pochodu Lajkonika oraz widokiem kopca Kościuszki. Całości dopełniały namalowane na suficie motyle, od których wzięła swą nazwę gospoda. (...) Po drugiej stronie ul. bł. Bronisławy ustawiono - prawdopodobnie w latach 70. XIX wieku - murowaną kapliczkę krytą namiotowym, drewnianym daszkiem. (...) W 1925 roku kapliczkę staranował samochód ciężarowy i wkrótce przeniesiono ją pod mur ogrodu klasztornego norbertanek, od strony ul. Księcia Józefa. Miejsce to zajął niebawem kiosk spożywczy, odtworzony wiernie na jej podobieństwo. Jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku serwowano tu legendarną, bo podgrzewaną (!), oranżadę dla narciarzy utrudzonych na pobliskich stokach. (...)

Na zbiegu ulic Księcia Józefa i bł. Bronisławy, około 1910 roku, wydawnictwo nieznane

(...) Ujęcie wykorzystane na przedstawionej tu widokówce, pochodzącej z drugiej połowy lat 30. ubiegłego stulecia jest dość nietypowe. Wykonane zostało bowiem ze skróconej perspektywy, z wału Rudawy przy dzisiejszej ulicy Emaus. W centrum widać rzadką jeszcze wówczas zabudowę stoków Sikornika. Po lewej willa należąca do słynnego malarza symbolisty Vlastimila Hofmanna. (...) W połowie lat 70. tę stromo biegnącą uliczkę, zwaną dotąd - nie bez racji - Spadzistą, przemianowano właśnie na jego cześć.

Na dole w lewej części kadru widać zabudowania przy ul. Królowej Jadwigi. Pierwszy po lewej parterowy domek (nr 110) już nie istnieje, jednak sąsiednie przetrwały bez zmian. (...) Zwraca uwagę znikome zadrzewienie wzgórza wokół Kopca, bowiem nasadzenia wykonano dopiero w latach 20. XX wieku. Wcześniej - ze względów strategiczno-obronnych - wszelką roślinność wokół fortów i w tzw. pasie twierdzy, bezwzględnie karczowano.

Kopiec Kościuszki i fort, druga połowa lat 30. XX wieku, wydawca nieznany

Przez wiele lat C.K. Urząd Pocztowy i Telegraficzny gnieździł się długo w części kamienicy przy ulicy Grodzkiej 60. Sytuacja zaczęła zmieniać się radykalnie wiosną 1887 roku po przystąpieniu do budowy nowej siedziby urzędu pocztowego. (...) U zbiegu ulic Kolejowej (dziś Westerplatte) i Wielopole stanął imponujących rozmiarów gmach. Na widokówce z 1915 roku w pełni możemy podziwiać ówczesną architekturę budynku, nawiązującego do wzorów północnego renesansu. Głównym akcentem był tu narożny ryzalit w kształcie wieży, nakryty okazałą kopułą. Gmach przetrwał w tej postaci do 1930 roku, kiedy przebudowano go w duchu modernizmu.

Na dalszym planie - u zbiegu Wielopola i Starowiślnej - widoczna jest piętrowa kamienica o skromnej architekturze z lat 50. XIX wieku. Realność tę zwano Psią Górką. Według tradycji, niegdyś miał być tam cmentarz kalwiński. Niewielkie wzniesienie terenu (tu jeszcze dość czytelne) zniknęło po przeprowadzeniu robót brukarskich i linii tramwajowej łączącej Rynek Główny z Plantami Dietlowskimi (1902).

Poczta i Dom na Psiej Górce, 1915, wydawnictwo Sztuka

Wszystkie materiały pochodzą z książki "Kraków na starych widokówkach" Krzysztofa Jakubowskiego (wydanej przez Agorę), która właśnie trafiła do księgarń, Gazeta Cafe i kulturalnysklep.pl. To 111 historycznych felietonów, jakie Krzysztof Jakubowski publikował w ostatnich dziesięciu latach - początkowo na łamach "Dziennika Polskiego", potem w krakowskim wydaniu "Gazety". Bohaterem każdego z nich jest karta pocztowa z dawnym wizerunkiem Krakowa. Choć wykorzystane widokówki pochodzą z lat 1897-1942, w niektórych przypadkach oglądamy na nich fragmenty miasta utrwalone na znacznie starszych fotografiach. Autor przedstawia historyczny kontekst tego, co oglądamy, nie stroniąc od uwag dotyczących spraw dzisiejszych. Każdej reprodukcji towarzyszy współczesna fotografia tego miejsca.

Na wystawie, której partnerem jest Galeria Krakowska, zobaczycie m.in. w pełni widoczną z Małego Rynku sylwetkę kościoła Mariackiego, "łazienki męzkie" na Wiśle, stary most w miejscu kładki Bernatki i Dębniki, dla odmiany jeszcze bez mostu, świeżo zasadzone drzewami Planty Dietlowskie i Groble niemal bez zabudowy. Wspaniała okazja, by sprawdzić jak zmieniało się i zmieniło nasze miasto.

Partnerem wystawy jest Galeria Krakowska.